Миңа дүрт яшь булгандыр, әнием мине изостудиягә алып барды. Андагы укытучы апа шулайрак диде: «Карагыз, ну, иртәрәк килгәнсез, балагыз ике сәгать буена утыруга чыдый алмас, дәресләребез 2 сәгатьлек». Әмма мин тыныч кына шул ике сәгать буена нәрсәдер төшереп утыра идем. Һәм булды, шулай йөри башладым шунда.

Әнием — алман һәм инглиз телләре укытучысы, өстәвенә ул сәнгать училищесында укыта иде, бу да, күрәмсең, тәэсир итте. Өстәвенә әбием дә яхшы гына төшерә иде, анысы да миңа күчкәндер.

Әле балачакта мин пластилиннан кирпичлар ясый идем, алардан биналар төзедем, минем тулаем үз шәһәрем бар иде. Гомумән мин төзелеш процессын күзәтергә ярата идем.

— Кайчан сайларга туры килде?

Алтынчы сыйныфта мин әти-әниемә барысын да эшләп өлгермим, дип әйттем. Аннары безне «Җимерек йорт» программасы нигезендә үзәктән Азинога күчерделәр — ул шундый мизгел иде ...ниндидер мәгънәдә хәтта фаҗигале, чөнки барысы дакинәт үзгәрде: логистика, әйләнә-тирәдәге мохит. Мин иртән ук планшетлар белән мәктәпкә бара идем, аннары рәсем мәктәбенә барасымны белеп. Планшетлар бик зур, һәм мин алар белән автобуста... Класста да барысы да күнеккән: «О, планшет, Тимур бүген рәсем мәктәбенә бара».

Сыйныфта без 42 кеше идек, тату гына яшәдек, мөгаен, һәркем өчен рольләр җитәрлек булгангадыр. Мин 39-нчы мәктәптә укыдым, бездә шундый ирек булган — без форма киеп йөрергә мәҗбүр булмадык. Бу неформаллар чоры, егетләр киң чалбардан иде, чәчләре төрле төсләргә буялган. Мин дә буядым. Гомумән, боларның барысы да шәхесемнең формалашуына тәэсир итте.

Тарих укытучысы шәп иде — Проташук Ирина Юрьевна — һәрберебездә бу темага кызыксыну уятырга тырышты. Ул безгә бер заман шундый кызыклы эш кушты — шәҗәрә ясарга. Мин һәрвакыт тамырларыбызның тирән икәнен, ата-бабаларымның гади генә кеше булмаганнарын белә идем. Һәм без әнием белән материал туплый башладык.

Соңрак, бу проект белән мин Мәскәүгә «Сәләтле балалар» форумына бардым. Нәселебездә — Утәмешевлар токымында — сәүдәгәрләр, меценатлар, күп мәчетләр салган динчеләр. Нәселнең төп оясы — Кукмара районының Мәчкәрә авылы. Анда бабам төзегән ике мәчет сакланып калган, хәзер мин аларны торгызу, реставрацияләү өстендә эшлим.

Рәсем мәктәбендә дә укытучым шәп булды — Олимпиева Татьяна Евгеньевна — ул әле дә укыта, белүемчә. Аның күзләрендә ут, иҗади дәрт яна, ул бик шәп укытучы!

Без архитектура һәм төзелеш университетына (КИСИ) керергә җыенганда, барысы да безне: «Сез анда йокы белмичә рәсем сызарсыз!» — дип куркыттылар, кире уйларга кыстадылар. Ләкин барысы да уңышлы килеп чыкты — мин урта мәктәпне медаль белән тәмамладым, имтиханнарны тапшырдым һәм вузга рәсем мәктәбендә бергә укыган дусларым белән кердем.

Әле дә исемдә: беренче курста мин хәтта ШТКда уйнадым, институттагыларның барысы да аптырашта калды: «Архифак та катнашамы?» Чөнки архитектор-студентларының моның өчен вакыты булмаганың һәркем белә иде. Мәсәлән, шундый әйбер бар иде — сплошняк — бер проектка 3-7 көн бирелә, һәм эшне ерып чыгарга бөтенләй вакыт җитми, кешеләр көне-төне эшлиләр. Ә безнең бит әле ул заманда кул графикасы гына бар иде.

Әйткәндәй, үз тәҗрибәмнән чыгып, шуны әйтә алам — төнлә эшләү күпкә нәтиҗәлерәк: тынлык, беркем дә комачауламый. Һәм, булгалый ки, кайвакыт илһам да килә.

Икенче курстан соң эшли башладым, мине студиягә алдылар, анда, билгеле, акча күп түгел. Ләкин миңа торак бинаның беренче катын чәчтарашка яраклаштыру проектын куштылар: мин план, фасад, керү группасын ясадым. Шундый бер мизгелне хәтерлим: документларны нәшел итәләр, анда архитектор имзасы, проект җитәкчесенеке... һәм минем имзам — менә бу чыннан да шәп иде (көлә).

Киләсе проектлар инде Италиядә башкарылды, чөнки өченче курста минем чит илгә китү маҗарасы башланды. Казан мэры бер бәйге оештырды: җиңүчегә — Швейцариягә бару мөмкинлеге. һәм без башка егет-кызларның бу бәйгедә җиңүләрен күзәттек: менә хәзер алар Швейцариягә барачаклар. Безнең өчен бу фантастика иде: бу 2007-нче ел иде, һәм мин әле кемнеңдер чит илгә укырга бару мисалларын белми идем. Аннары безнең университетка килеп, андый мөмкинлек бар, дип әйттеләр — мәгариф министрлыгыннан грант бар иде. Мин бу грантка гариза бирдем, җиңдем. Халыкара бүлегебезгә һәм КИСИдагы Италия үзәгенә рәхмәт — без ике-өч ай дәвамында телне өйрәндек. Безгә бер итальян хатыны килде, безнең белән аралашты. Һәм без Пиза шәһәренә бардык.

Бу минем өчен яңа тәҗрибә иде, моңа кадәр, Төркиядән кала, беркая да барганым юк иде. Яңа мохиткә эләгү — музейга керү белән бер: син барысын да өйрәнә башлыйсың, италиялеләрнең этләре белән йөрүләреннән, балалар белән аралашуларыннан башлап, архитектура һәм белем бирү системаларына кадәр.

Күзгә беренче бәрелгәне: аларның урта мәктәп программасына без югары уку йортларында укыган фәннәр керә — психология, фәлсәфә.

Икенчедән, материалны презентацияләү дәрәҗәләре безнекенә караганда бик түбән иде, миңа шулай тоелды, ләкин соңыннан ни өчен икәнен аңлый башладым. Казанда беренче курсларда, без визуализацияны өйрәнгәндә, бик матур сүрәт ясап була иде, ләкин аның нигезендә бик ук эшкәртерелмәгән формалар һәм функционал иде.

Италиялеләр өчен әйбернең асыл табигате мөһим; ахырчиктә синең аны ничек күрсәтүең — анысы инде икенчел.

Миндә диссонанс уяткан нәрсә: университет коридорларында диплом эшләре эленгән иде, Казанда беренче курс студентлары андыйларны ясый ала. Ләкин соңыннан мин шәһәргә чыга башладым, башка шәһәрләргә сәяхәт иттем һәм андагы архитектураны, бигрәк тә заманча архитектураны күрдем, аны Казанда ул вакытта төзелгән биналар белән чагыштырдым. Һәм уйлана идем: ник бездә, шундый искиткеч проектлар ясап, тормышка аларны болай гына ашыралар? ..

Италиядә уку тормышымны, күзаллавымны тәмам үзгәртте.

Грант азагына җитте, мин Казанга кайттым һәм шулай уйландым: «Ничектер аз булды кебек, алынган белемем җитми төсле». Һәм дүртенче курста без курсташ кыз белән инде Флоренциягә, архитектура факультетына документларыбызны тапшырдык. Без декан белән, без параллель рәвештә укуыбызны дәвам итәрбез, дип килештек, ул безгә булышты, һәм моның өчен аңа рәхмәт.

Исемдә, без Флоренциягә укырга керергә килдек, тимер юл вокзалыннан чыктык та хостелыбызны эзләргә киттек. Мин базар белән вокзал арасында торам — һәм тирәмдә бер генә итальян да юк! Бер генә дә итальян кешесе юк. Индуслар, теләсә кем, әмма италиялеләр юк. Һәм мин шулчак: «блин, без кая килеп җиттек соң, нәрсәдер дөрес түгел биредә...»

Университет шулай ук шәһәр үзәгендәге иске бинада, элеккеге монастырьда урнашкан, монастырьдан соң ул бинада төрмә дә булган. Төрмә чагыннан анда рәшәткәле кечкенә камералар калды — бу студентларның әзерләнү бүлмәләре иде. Моннан да күбрәк миңа ошамаганы: без җирле студентлар белән аралаша башладык, аларның барысы да безгә: «юк, монда укырга кермәгез, монда уку кыен», — диделәр.

Анда укудан куып чыгармыйлар, имтиханнарны гына тапшырырга кирәк, һәм моны озакка сузып, гомерең буена укысаң да була. Һәм мин шикләнгән идем, бу мин теләгәнчә түгел, дип.

Һәм без әле Пизадагы рус тусовкасы, анда укучы ватандашларыбыз белән аралаша башладык. Мин алар белән киңәшләштем, алар миңа шулай әйтте: «Идеяңнан баш тартырга ашыкма, укырга керү процессы ничек барачагын күзәт». Ахырчиктә, мин анда укырга булдым.

Лекцияләр итальян телендә 2-3 сәгать бара иде. Беренче сәгатьтә тыңлап утырасың, икенчесендә инде ничектер азрак тыңлыйсың, өченчесендә — радио тыңлаган шикелле, сөйләүләрен бөтенләй кабул итми башлыйсың. Аннары инде, мин телләрен өйрәнгәч, җиңеләйде.

Мин Флоренциядә 3 ел яшәдем, һәм укуны анда тәмамламадым, чөнки Казанга диплом язарга кайткан идем, һәм ул шундый актив режим иде, аннары кире Флоренцияга бардым һәм шуны сиздем: Флоренция менталитеты сазлыкка тарта төсле.

Мин моны үземә болай аңлаттым: алар монда туганнар, аларның зур мирасы бар, асылда, бернәрсә дә уйлап табарга кирәк түгел, мирасларын дөрес саклап калырга, кешеләргә күрсәтергә һәм сата алырга кирәк. Һәм алар бу эшне бик яхшы башкаралар.

Өченче елда мин сизә башладым: мине дә бу сазлыкка тарта төсле. Мин моны үзгәртергә теләдем.

Һәм мин сәяхәт итә башладым, Миланга тәмам гашыйк булдым, аны гаять матур, истәлекле урыннарга бай шәһәр, дип тасвирлап булмаса да. Ләкин ул мине нәрсәседер белән җәлеп итте, яшәү рәте беләндер: ул индустриаль финанс үзәге, ризыклары, һавасы, җәмгыяте ягыннан да уңайлы, ләкин үзе күпкә Аврупага тартылган шәһәр. Һәм 2011 елда мин Politecnico di Milano университетына укырга кердем — ул шактый яхшы, рухландыргыч, анда иҗат итәсең килә.

Һәм шул ук вакытта мине Италиянең архитекторлар һәм урбанистлар студиясенә чакырдылар, Италиядә ул иң яхшыларыннан санала. Ул «Большая Москва» проекты өстендә эшләүче 10 төркем исемлегенә керде — Медведев ул чакта Мәскәүгә яңа районнарны кушкан һәм бу территорияне үстерү өчен халыкара конкурс игълан иткән. Һәм безне, Россиядән килгән берничә кешене, италиялеләр тарафыннан бу бәйгедә катнашырга чакырдылар. Без ул проектның иң үзәгендә кайнадык, бу искиткеч тәҗрибә булды. Бу зур уңышлардан санала, чөнки Италиядә архитекторга эш табу бик кыен.

— Милан сине нәрсәгә өйрәтте?

— Шәһәрне, кешеләрнә, теләсә нәрсәне ачарга өйрәтте. Италиялеләр миңа: «Миланга барасың икән, без сиңа көнләшмибез, шундый соры шәһәр», — дияләр иде. Мин анда килгәндә, шәһәрдән бернәрсә дә көтмәгән идем. Өстәвенә, син чит ил кешесе булганга, синнән анда бернәрсә дә көтмиләр. Ә Казанда, чагыштырып әйтсәк, сиңа: «Ничек инде беркайчан да опера театрында булганың юк? Оят түгелме?» — дияргә мөмкиннәр.

Һәм мин шәһәрне өйрәнә башладым, рәхәтләндем — велосипед ала идем дә шәһәр буйлап йөрдем: яңа бистәләр, яңа матур урыннар.

— Нигә кире кайтырга булдың?

— Бер яктан карасаң, минем инде эш урыным бар иде, барысы да диярлек миңа ошый иде, ләкин ниндидер зур перспективалар булмады. Ул вакыттагы хезмәт хакым андый студентлар тормышын алып барыр өчен җитә иде, ләкин алга таба нәрсәдер корырга теләсәм, әйтик, гаиләне, ул акча белән инде кыенрак булыр иде.

Дилбар Садыйкова мине Татарстаннан читтә яшәүчеләр форумына чакырды. Президент белән очрашу булды, Рөстәм Нургалиевич безне үз янына җыйды, исемдә, мин аңа мин Миланда яклаган диссертациямне күрсәттем: Россия шәһәрләре — Мәскәү, Казан һәм Чаллы хакында — өч шәһәр типологияләре буларак. Ул демократик җәмәгать урыннары турында иде. Президент аны эшкә алырга кушты, һәм икенче көнне ук безне Денис Геннадиевич Калинкин кабул итте (Казан башлыгының беренче урынбасары — «Кайтам»). Анда Татьяна Георгиевна Прокофьева да бар иде, ул вакытта ул Казанның баш архитекторы иде. Без анда бер-беребез белән таныштык, ниләр өстендә эшләгәнемне әйттем, хезмәттәшлек итәргә ризалаштык.

Әйткәндәй, мин кыска вакыт эчендә «Стрелка»да да эшләдем — аларның ул чакта «Моя улица» программасы башланган иде, мине аның белән эшләргә чакырдылар. Бу 2015 ел булгандыр. Мине Мәскәүне яратучы кешеләрнең берсе дип әйтеп булмый, мин, мөгаен, стереотип карашлы кешеләрнең берсе, аңлашыла ки, бу мөмкинлекләр шәһәре, ләкин минеке түгел. «Стрелка» офисы Красный Октябрьда урнашкан, мин шул ук тирәдә яшәдем. Һәм шундый хис булды: син утрауда кебек, бөтенләй Мәскәүдә түгел төсле. Иртә белән мин эшкә китә идем, ә кичен, сәгать 10нарда, эштән чыгып, нәрсәдер ашарга ала һәм йокларга ята идем. Ярыйсы гына акча эшләсәм дә, акчамның яртысын диярлек ризыкка тоттым. Ул вакытта төп нәрсә, әлбәттә, танышулар һәм бәйләнешләр иде: анда иң атаклы урбанистлар җыелдылар.

Ярты елдан соң мине туган шәһәремдәге урбанистлар форумында чыгыш ясарга чакырдылар, ул Корстонда үтте, «акыллы шәһәрләр» турында доклад ясадым һәм Иннополисны андый шәһәрнең мисалы буларак китердем. Анда Казан мэры Илсур Рәисович белән таныштым, ул миңа шунда: ярар, әйдәгез уйлап карыйк, диде. Шул ук көнне аңардан шалтыраттылар: иртәгә билгеле бер вакытта Илсур Рәисович сезне көтә. Һәм ул миңа: «Нәкь шундый тәҗрибә һәм профиль кирәк безгә», — ди.

Миңа зоопарк проектында катнашырга тәкъдим иттеләр. Без дистанцион рәвештә башладык, 2-3 айдан соң мин Казанга кайттым.

— Кайткач, нинди хисләр кичердең?

— Төрлечә. Ләкин күпчелегендә алар якты, шатлыклы иделәр. Гаиләм якын, дусларым, Италиядә барыбер андый чын дусларны табып булмады. Барыбер туган шәһәреңә файда китерә алуың — яхшы төшенчә. Ул елны беренче кар сентябрьдә яуды, барысы да соры иде, кояш җитмәде - моны хәтерлим.

Мин Татьяна Георгиевна Прокофьева урынбасары булдым, ул миңа булышты, үзе дә бит Америкада 10 ел яшәде һәм эшләде, аннары кайтты. Бу безне берләштерде. Әлбәттә, аның җитәкчелегендә эшләү — шактый зур тәҗрибә, мин аңа бик рәхмәтле. Алдымда шәһәр төзелеше буенча төрле мәсьәләләр тора иде, башта мине генпланга куйдылар, ул вакытта алар нәкь яңа генплан төзи башлаганнар иде.

Хәзер мин шулай ук Казанны, заманында Миланны өйрәнгәндәй, өйрәнә башладым: мәсәлән, бер заман ял көннәрендә трамвайга утырып, мин Соцгородка, Оргсинтезга кадәр бардым һәм әйләнеп кайттым — минем анда беркайчан да булганым юк иде, казанлыларның күбесе дә ул тирәләрдә булмагандыр. Үзем өчен мин әле күреп өлгермәгән музейлар исемлеген ясадым.

Мин бер маҗараны искә төшердем. Эмиль белән без (Эмиль Сираҗетдинов — Түбән Кама шәһәренең баш архитекторы — «Кайтам») берзаман Парижга очтык, архитектураны карарга: үзебез өчен өйрәндек инде, аякларыбызда сөял чыкканчы йөрдек шәһәр буйлап. Кайту юлында мин Миланнан Флоренциягә барган соңгы поездка өлгермәдем, барлык кунакханәләр тулган иде, барырлык җирем юк иде. Һәм мин бер дустымаа шалтыратам — без аның белән Пизада укыдык — аның әти-әнисенең Миланда яшәвен белә идем. Мин аңа шулай: фәлән-фәлән, монда берүзем, төн, кунакханәләрдә буш урын юк, бәлки бер төнгә мине үзләренә кертә алган дусларың бардыр? — дим. Ул миңа: «Ну... әйдә, шалтыратып карармын, кулым килгәнче...» Ахырчиктә, ул беркем дә табылмады, гафу ит, дип яза. Һәм мин вокзалга йокларга киттем.

Россиядә, башыңа кайгы төшсә, кешеләр ярдәмгә киләләр, бер-берсенә булышалар, хәтта гади тормышта бик ук ачык йөзле булып күренмәсәләр дә. Аврупада исә киресенчә — тыштан караганда, барысы да ачык йөзле һәм кызганучан, ләкин үз проблемаларыңны үзеэ хәл ит.

Без моны әле Пизада укыганда ук сиздек: безнең анда бер профессор бар иде, ул безне без китәр алдыннан соңгы көнне генә үз өенә чакырды. Бу безнең өчен сәер иде, чөнки шул ук вакытта безнең университеттан бер Италия студенты Казан университетына килгән иде, һәм аның буш вакыты булмаган — аны бөтенесе кичке ашка чакыра иде үзенә. Билгеле, бу чит ил кешесенә барысын да иң яхшы яктан күрсәтү теләге. Италиядә андый әйбер юк, һәм башта ул безне рәнҗетте хәтта: «Ник соң, без сездән кимме әллә?» Лекцияләрдә беркем дә: «Менә, егетләр-кызлар, безнең белән 4 ай буена чит ил студентлары укыячак, берәр нәрсәдә булышырга кирәк булса, ярдәмгә килегез, аларга игътибар итегез», — дип әйтмәде. Шук ук вакытта Казанда барысы да Италия студентына булышты.

Ләкин соңыннан аңладык: бу аларның усаллыгы, күңел катылыгы түгел, алар өчен без ниндидер яңа күренеш булмадык, чит ил кешеләре биредә шактый — бу беренчедән. Икенчедән, бу Аврупа өчен уртак әйбер: киң җәмгыять аралаша торган даирә һәм шәхси даирәң бар соңгысы ул фәкать синеке, синең даирәң, һәм ул бик тар. Әгәр дә сез берәрсе белән очрашырга тиеш икән — кафеда. Әлбәттә, без дә хәзер дә моңа таба барабыз, ләкин элегрәк өйгә чакырулар бар иде.

Италиялеләр тормышның рәхәтен күреп яшиләр. Сез моны төрлечә кабул итә аласыз, ләкин, минемчә, бу дөрес караш. Мәсәлән, андагы урам җыештыручылар да ул үз эшен мөһим дип таба, файдалы эш башкарам, дип уйлый.

Бу шулай ук сиңа тәэсир итә һәм нәрсәгәдер өйрәтә.

Инвалидларны еш очратасың, алар монда аеруча күп булганга түгел, ә шәһәр тормышында актив катнашканга, биредә алар үзләрен тыныч һәм уңайлы хис итәләр, һәм алар өчен бөтен шартлар тудырылган.

Россиядә безнең кешеләр ачулы, культурасыз, ә менә чит илләргә китәләр да — шунда ук шундый әдәпле булалар. Монда, әлбәттә, төп сорау — нәрсә беренчел: — әйләнә-тирәңдәге мохит, син аралашкан даирәң яки үзең? Бу ике яклы агымдыр. Ләкин әлеге Аврупа кыйммәте — һәркемгә хөрмәт белән карау — миңа бик якын тоелды.