-Мин 70нче елда Казанда туганмын. Быел миңа 50 яшь. Мәктәпне медальгә бетердем, аннан соң Казан Федераль университетында журфакка кердем һәм аны 92нче елда тәмамладым. Бишенче курста «Татарстан Яшьләре» гәҗитендә эшли башладым, 95нче елда «Казанские ведомости»га күчтем. Параллель рәвештә аспирантурада укыдым. Безнең белем һәм тәрбия фәне кафедрасы иде, ягъни кандидатлык эшемне журналистлар әзерләү турында яздым.

Аңлыйсызмы, 90нчы еллар башы – бөтен дөньяда, шул исәптән Рәсәйдә дә үзгәрешләр вакыты. Безне совет власте планында дүртенче хакимият буларак әзерләделәр, ә укып бетергәч базар икътисады килде һәм массакүләм мәгълүмат чаралары системасы тулысынча базар рельсларына күчәргә тиеш иде.

Гомумән илдә бөтен журналистлар алдында шундый проблема иде .

Университетны искә алганда, мин актив кеше булдым, барлык биш ел дәвамында да Ленин стипендиясен алдым, соңыннан комсомол оешмасын җитәкләдем, аннан соң бераз читләштем, бу дус кызыма калды, чөнки миңа аспирантурага керергә кирәк иде.

Инде ул вакытта ук, аңлагансыздыр инде, халыкара бәйләнешләр белән кызыксына идем. Республика 90нчы елларга чаклы ябык булды. Әлбәттә, университетта чит ил вәкилләре укый иде укуын, тик үзенә күрә аерым факультетларда һәм күбесенчә Советлар лагереннән булган кубалыларны хәтерлим. 90нчы еллар башында студент журналистлар ассоцияциясе ясалды, мин шуның белән идарә иттем. Ул Мәскәүнеке иде, ә без шуның бер өлеше булдык, факультет ярдәм итә иде. Шушы ассоциация кысаларында беренче контактлар, журналистларның халыкара корылтайлары башланды. Үзебезнең хәйран гына артта калганыбызны күрдек, телебез ирекле түгел иде.

93нче елда миңа бик тә уникаль мөмкинлек тәтеде. BBC, сайлап алып, Рәсәйнең яшь журналистлары өчен курслар оештыра иде. Ул вакытта инде «Татарстан Яшьләрен»дә эшли идем.

— Бу конкурс сайлавы ил буенча идеме?

— Әйе, конкурс белән, әмма чынлыкта конкурс төбәкләрдән булган тәкъдимне үз эченә алды, әлбәттә. Татарстан Республикасы матбугат министрлыгы дигән нәрсә бар иде, әлеге очракта шул булды. Аларга ниндидер боерыкнамә килде дә, аңлавымча безнең гәҗиткә дә тәкъдим иттеләр. Мөхәррир барлык журналистлар белән сөйләште — барыбыз да яшьләр тиеш булганын аңлый ич инде, шуңа яшьләр. Шунысы кызык, беркем дә үзе батырчылык итмәде, чөнки тел белү кирәк иде.

Иң кызыгы шунда иде — мәктәптә француз телен өйрәндем, инглизчә түгел. Шулай итеп бер кеше дә дәгъва кылмагач, моны да бер мөмкинлек дип уйладым.

Гомумән, нәрсә ул тел? Аңлавыгызча, тел – корал, һәм һәрбер коралны үзләштергән кебек аны да үзләштереп була. Бары тик вакыт кына кирәк. Вакыт, әлбәттә, чикләнгән иде, минемчә, күрсәтмә килгәндә октябрь яки сентябрь булгандыр, ә Мәскәүдә әңгәмәне декабрьдә үк үтәргә кирәк иде.

— Әңгәмә инглиз телендә идеме?

— Әйе. Мин курсларга язылдым. Өч ай буе укытучы белән анда әйтелергә тиешле сөйләмне әзерләдек. Әгәр дә берәр нәрсә сорасалар, җавап бирәсем икеле икәнен үзем дә аңлый идем. Кызык.

Очрашуны ике хатын кыз, берсе - BBCның кадрлар хезмәте директоры (әлбәттә русча сөйләшми иде), икенчесе - BBC Украина хезмәте җитәкчесе (менә ул русча сөйләште) алып бардылар. Килдем дә, ятланган әйберне сөйләдем, аралашып алдык, икенчесе тәрҗемә итәргә ярдәм итте. Әлбәттә, беренчесе авыр булачагын, инглиз телен белүем белән кыенлыклар икәнен әйтте. Әгәр дә кыенлык телдә генә булса, бу вакытка гына бәйле, ә иң мөһиме – кеше максат куя, миңа бу курсларның шуңа күрә кирәк икәнен әйткәнем истә. Төбәкләр ябык, әле бездә тагын кайда мондый хәл буласы билгесез, ә бу – яңа мөмкинлек. Иң кызыклысы – теге кадрлар хезмәте директоры уйлап торды да: «Сез миңа ошыйсыз, әйдәгез болай итик: башта Англиягә барып инглиз телен яхшыртыгыз, ә аннан соң ул семинарда катнашырсыз»,-диде. Шулай итеп мин ахыр чиктә ике тапкыр җиңдем.

Инде икенче елның җәендә Англиягә киттем. Миңа бары тик юлны гына түләргә кирәк иде. ВВСның инглиз теле мәктәбендә интенсив дәресләргә йөреп бер ай укыдым.

Лондондагы укудан соң Казанга кайттым. Ул вакытта яңа гәҗиткә күчеп йөри идем. Кандидатурам мөхәррир буларак каралды. Параллель рәвештә Асия Садыйкова белән таныштым. Аның татар-япон мәдәни-мәгълүмати үзәк ясау идеясе бар иде. Үзе физик, техник белемле кеше булгач, аны Япониянең технологик яктан алга киткән ил булуы үзенә тартты. Икенче фактор – ерак туганнары кайчандыр шунда киткән булганнар. Хәтерләсәгез, 57нче елда Бөтендөнья (шул исәптән Татарстанда да) яшьләр фестивале узган иде. «Волга» лагерен шуңа диеп төзеделәр. Ачылышына хәтта Гагарин да килгән! Асиянең әтисе, физика профессоры, университетта вазифаи зат булган һәм технологик юнәлеш галимнәре белән очрашкан. Ә анда япон студентлары төркеме булган... Ягъни аның бу идеясе ничектер комплекслы рәвештә барлыкка килгән.

Бу - чарада катнашу мөмкинлеге иде, һәм мин дә бу үзәкне башлап җибәрүче буларак волонтёрлык шартларында чыгыш ясадым. Асия директор, мин мәгълүмати эшләр буенча директор урынбасары булдым. Бу тиз арада үсеп китте. Ел ярым, ике ел дәвамында Мәскәүдә япон ягы вәкилләре белән күрештек, вәкиллек, Мәскәүдәге эре япон компанияләре җитәкчеләре белән элемтә булдырдык.

Бу 90нчы еллар. Татарстан Федераль үзәк белән федератив килешүгә кул куймады. Чечня һәм Татарстан халыкара масштабта каралган ике кейс иделәр. Белгәнебезчә, Чечня кейсы сугышлар белән тәмамланды, ә Татарстанга килгәндә, Шәймиевнең һәм аның ярдәмче-киңәшчесе Хәкимовның акыллы сәясәте аркасында 94нче елда вәкаләтләрне аеру турындагы шартнамә расланды.

Бу Татарстанга, мәсәлән нефтька(ягъни башка төбәкләрдән икътисадый яктан күпкә мөстәкыйльрәк булырга) гына билгеле бер квотаны калдырырга түгел, ә үзәкнең кайбер карарларын да төзәтү мөмкинлеге бирде.

Базарга шулай шома гына кереп китү төбәкне уңышлы яктан билгеләп тора иде. Соңыннан Рәсәйдә узган кырыс реформалар бездә җиңелрәк узганы белдек.

98нче елда Япония илчесенең Рәсәйгә беренче килүе Татарстанга булды. Тарихи яктан карасаң, бу - Япония илчесенең Казанга беренче мәртәбә килүе. Әлбәттә, анда вәкиллек хезмәткәрләре бар иде, хәзер алар министр дип аталалар. Директор буларак Асия Садыйковага: «Әйдәгез без сезнең хезмәткәрегезне Япония белән танышырга җибәрәбез? Әгәр сез япон үзәге икәнсез, димәк аның нәрсә икәнен аңлаган кешегез булуы зарур»,-дигән тәкъдим яңгырады.

Шулай килеп чыкты ки, мин үзәк вәкиле буларак та, яшем һәм күп кенә сыйфатлар буенча да туры килдем.

Нәкъ шул вакытта, ниһаять, кандидатлык диссертациямне яклап, стипендиягә тәкъдим ителдем. Япониянең мәгариф министрлыгында шулай ел саен бүлеп бирелә торган стипендия бар. Телне белү мөһим түгел, алар төрле факторларга карап билгелиләр, кайчакта техник сәләткә карап һ.б.

Шундый махсус ысул ярдәмендә үттем, чөнки мине вәкиллекнең үзеннән киңәш иттеләр. Моның Татарстан белән Япония арасындагы мөнәсәбәтләрне үстерү өчен мөһим икәнен аңлый идек. Үзем дә моны белә идем.

— Тәкъдим ничек яңгырады? Ел ярымга чакырып, японнар сездән ни көтә иделәр?

— Юк, бернинди дә йөкләмәләр булмады. Нинди дә булса бер университетта уку өчен Япония хөкүмәтеннән стипендия аласың һәм андагы программа нигезендә беренче ел ярым, ике ел тикшеренүче булып саналасың. Япон теле курсы, мәдәният белән танышу, мохиткә ияләшү, аннан соң берәр университетка(телне өйрәнгән университетныкына гына димәгән) магистратурага керәсең. Шул стипендия уку чыгымнарын каплый.

Аңа якынча 3-4 ел яшәп була. Әгәр аспирантурага барсагыз, алар алга таба да чыгымнарны каплар өчен өстәмә карарны карыйлар. Моны Япониягә килгәч кенә белдем. Башта шушы мөмкинлектән файдаланып, ике ел эчендә мәдәни мохит, тел белән танышыйк, ә алга таба карарбыз дип фаразладык.

Һәм шунда күпкә кызыклы хәлләр башланды. Хәзергедән чыгып бәяләгәндә, ул вакытта барысы да очраклылык булып тоелганын аңлыйм, ләкин алай ук түгел. Хәзер сөйлим.

99нчы елның октябре иде – мин Япониягә килдем. Рәсәйдә дә үзгәрешләр – белгәнегезчә 99нчы елның декабрендә Ельцин эшеннән китте һәм хакимияткә хәзерге президент В.В Путин килде.

Асия Йосыфовна (Садыйкова) берничә японны белә иде һәм безнең профессор Хакамада белән танышуны да ул оештырды. Профессор - Ирина Хакамаданың абыйсы (әниләре төрле), рәсәй-япон мөнәсәбәтләре белгече.

Таныштым, Аояма Гакуин дигән башка университетның халыкара багланышлар факультетын тәкъдим итә иде. Эре, хосусый университет.

Ул: «Лариса, теләсәгез минем рәсәй-япон мөнәсәбәтләре буенча булган семинарларга килегез. Бәлки анда Татарстан турында сөйләрсез, бу бик кызыклы бит», - ди.

Мин: «Искиткеч, әйе, әлбәттә»,-дидем. Шулай итеп, башка университетта укып, параллель рәвештә аның дәресләренә йөри башладым.

2000нче елда (20 ел элек) көзен Путин беренче тапкыр Япониягә очрашуга килде һәм үзе белән төбәк вәкилләрен дә алган иде. Аның белән безнең ул вакыттагы президент Шәймиев килде. Хакамада сенсей сорагач, Татарстан турында, федератив килешү, дәрәҗә һ.б. турында сөйләгән идем. Бу журналист буларак минем тема иде.

Әңгәмә вакытында (Хакамада үзе сөйләде) ул Шәймиевка: «менә сезнең Татарстаныгыздан бер студент кыз – Усманова туташ - минем дәресләргә йөри»,- дигән. Ә Шәймиев: «әйе, беләм»,- ди икән. Иманым камил, сәфәре алдыннан өстәленә папка куйганнардыр. Юк, бәлки ул ишеткәндер, әлбәттә, чөнки мин журналист буларак Татарстанда Казанда вакытта да ул темаларга яза идем.

Һәм бу Хакамаданың: «Сез бәлки алга таба кая бару ягын карыйсыздыр, аспирантурамы, магистратурамы? Теләсәгез, минем янга университетка килә аласыз, сезгә тәкъдим язармын, ләкин анда әле имтиханнар да бирәсе булачак»,-диюенә бер этәргеч булды.

Хәл итәргә кирәк иде. Шунысы бар: стипендия дәүләтнеке, ә университет хосусый, ә анда уку дәүләтнекенә караганда кыйммәтрәк. Мөгаллимнең дәрәҗәсе югары булганлыктан, болар барысы да үзе хәл ителде. Шулай итеп университетка аның янына, халыкара багланышлар юнәлешенә эләктем.

Бу бик шәп иде – дәресләрнең яртысы инглизчә, яртысы японча барды. ООН Университеты каршында укыдык. ООН Университеты – дөньяда берәү генә һәм Япониядә урнашкан, минем Токио университетыннан юл аркылы гына иде.

Безнең анда да лекцияләр, гавами тыңлаулар булгалады. Анда Горбачёв та, инде ялга чыккан Клинтон да килделәр. Шундыйрак кызыклы уку инде.

Ул вакытта фәнни эшем өчен университет эзләгәндә, Көнбатыш Япониянең Симанэ (Хиросима янында) дигән бер префектурасында зур медиаүзәге, яңа китапханәсе булган, төбәкне өйрәнүче университет ачылганын белдем. Алар беренче студентларын әз җыйдылар – докторантурага бары тик өч кенә кеше керде.

Япониядә уку апрельдән башлана. Мин язын килдем. Медиаүзәккә минем белән параллель рәвештә атаклы япон галиме Хаттори Сироның архивы күчте. Ул - тел белгече, полиглот, 40ка якын тел белгән, эшчәнлеге өчен Көнчыгыш Императоры бүләге иясе булган шундый бер галим.

Япон теле тамырларын, башлангычын өйрәнгән. Җефете – Рәсәйдән, чыгышы белән татар булган мөһаҗир – Маһирә Аһи (Аһиева), Сиро аның белән татарча аралашкан. Галим 96нчы елда бакыйлыкка күчә.

Андагы әрҗәдә гарәп имлясендә язылган гәҗитләр иде. Инглизчә бердәнбер язуда: ерак көнчыгыштагы төрки-татар эмиграциясе әгъзасе, диелгән. Ул 35нче елдан 45нче елга чаклы чыккан. Мин төрле мөһаҗирләр белән языштым һәм Канададан берәү: «Төркиядә яшәүче профессор Надыйр Дәүләткә язып карагыз әле. Ул ерак көнчыгыш эшләре белән шөгыльләнә, нәрсә дә булса белергә тиеш»,-ди.

Аңа язып җавап алгач, таң калдым, чөнки Надыйр Дәүләт әйтүенчә, ул гәҗитне аның ата-анасы чыгарган. Димәк, алар анда 35нчедән 45нче елга тикле яшәгәннәр. Гәҗитнең исеме «Милли Байрак», югалган булып санала.

— Ул кайда нәшер ителгән?

— Мукденда – Маньчжурия. Дөнья буйлап аерым нөсхәләре дә бар - кемдер алып чыгып китә алган, ләкин тулаем архив юк, югалган (нәрсәгә икәне аңлашыла инде). Безнең карамакта 36нчы елдан башлап 45нче елга чаклы – 9 еллык ярыйсы гына архив иде.

Әлбәттә инде, профессор, галим буларак, барысын саклаган, архивка җыеп барган.

Архив 2000нче елларга тикле өйрәнелмичә сакланып килгән, аның турында беркем белмәгән.

Ул материалны тапкач, гәрчә гарәп имлясен бик аңлап бетермәгән булсам да (чынлыкта бөтенләй аңламый идем), диссертация темасын үзгәртеп, шуның белән бәйләргә дигән сорау туды. Мин рус телендә язучы журналист, тик татар телен дә үстерергә кирәк. Телнең көнкүрештә куллануы бер, ә болай бөтенләй икенче нәрсә.

Моның белән 1 ел шогыльләндем. Китаплар бирделәр,Тарих институты (үзебезнең Казанныкы) кешеләре белән киңәштем. Хәзер шунда дистанцион рәвештә, шул исәптән өлкән фәнни хезмәткәр булып эшлим. Шул имляне үзләштереп, каталог, күрсәткечләр төзеп, мөмкин булганча гәҗитнең бер өлешен өйрәнергә туры килде. Әлбәттә, мин эмиграция белән бәйле төбәкне өйрәнү аспектына басым ясадым: кайда кем яшәгән, ничә кеше, ягъни бу гәҗиттән сәяси, дини мәсьәләләргә артык игътибар бирмичә генә, алырга мөмкин булган бар нәрсәне алдым. Тик бу бик күләмле эш. Докторантурада уку өч ел тәшкил итә. Диссертацияне япон телендә тапшырырга кирәк, ягъни телне өйрәнүне дәвам итәргә тиешсең. Япониянең төрки-татар эмиграциясенә нинди катышы бар дигән сорау туганга күрә, тышкы эшләр Министрлыгында хәрби һәм башка япон чыганакларын күтәрү зарур.

Без Япониянең 30-40нчы елларда үткән, үзенә мөселманнарны тарту белән бәйле ислам сәясәтенә тап булдык. Монда Рәсәйдән булган төрки-татар эмиграциясе бик зур әһәмияткә ия. Японнар мәчетләр төзергә рөхсәт иткән, һәм Япониядәге беренче мәчет тә 35нче елда Кобеда безнең татар мөһаҗирләре тарафыннан төзелгән, әле хәзер дә тора - сакланган! Бу борыңгы һәйкәл. Ә 37нче елда Нагоя шәһәрендә агачтан төзелгәне пәйдә була, ләкин 45нче елда бомбардировкалар вакытында җимерелә. 38нче елда Токиода төп Җәмигъ мәчете төзелә. Мәчетнең имамы Габдерәшит Ибраһимов була, ул да безнең ватандаш.

Төрки-мөселман эмиграциясе тыгыз элемтәләр булдырып, кабул итүче якны үзенә каратып, чит телле мәдәни мохиттә исән кала алган. Белгәнебезчә, японнар төрле чит диннәргә һәм чит ил кешеләренә һәрвакыт бик сакчыл карый – катлаулы милитаризм һәм сугыш чорында да культ объектлары төзергә рөхсәт итүләре сәердер, мөгаен. Монда ниндидер сер барын аңлый идем.

2000нче елларда күп кенә галимнәрнең шушы темага карата кызыксынуы арта башлады. Рәсәй-япон мөнәсәбәтләрендә бу - буш урын, моның турында беркем дә белми, бәяләргә дә җыенмый. Алар төрки-татар булып үзтәңгәлләшәләр һәм бу безне 17нче елга, мөселман корылтайларына илтеп тоташтыра.

Гомумән Ибраһимов – атаклы шәхес. Кызганыч ки, Рәсәйдә бик танылмаган. Себер татарларыннан, Чиләбедән ерак түгел Тара шәһәрендә туа, ялгышмасам Мисырда укый, Мәккәгә хаҗга бара, кайткач 19нчы гасыр ахырында Рәсәй мөселманнары арасында бик тә югары дәрәҗә саналган шәригать казые була.

Мөселманнарга карата Рәсәй хөкүмәтен тәнкыйтьләп, илдән читтә ярдәм эзләгән, мөселман корылтайларының бер оештыручысы булган. Вәкилләре Дәүләт думасына кергән (мөселман фракциясе) Иттифак партиясе дә аның аркасында барлыкка килә.

Без бик глобаль рәвештә бу киңлекнең институционализациясен күрәбез. Татар тарихын укысагыз яхшырактыр, анда барысы да язылган.

Аның Япониягә 1908нче елны килүе беренче килү булмагандыр, чөнки бик яхшы оештырыла. Анда ул ярты ел тирәсе ирекле генә яши. Зыялылар, Парламент депутатлары, җирле кнәзләр белән очрашкан. Император да кабул иткән дигән фикер бар, хәер, юктыр. Эш шунда ки, ул вакытта көндәлекләр язып барган, һәм алар басылганнар. «Казан гәҗите»нә җибәрә торган булган.

Ә инде 1910нчы елда Төркиягә киткәч, аларны китап итеп чыгарган. Китап барысын шаккаттырып, ислам дөньясындагы Япония турында беренче китапка әверелә. Ибраһимов ислам дөньясы белән XXнче гасыр башы Япония реформаларын чагыштырып, шул тәҗрибәне үзләштерергә кирәклеген, безнең бик нык охшаш булуыбызны, Япониягә Исламны дәүләт дине итеп кабул итәргә кирәклеген, чөнки аның болай да Рәсәйгә каршы рус-япон сугышларында җиңүеннән соң антиколониаль көрәштә азия халыклары яклаучысы буларак кабул ителүен әйтә.

Бу китап бөтен мөселман дөньясында Япониягә карата хәерһаклы мөнәсәбәт тудырды. Рус теленә тәрҗемә ителмәгән. Рәсәй-япон мөнәсәбәтләрендә беркем белми торган менә шундый чыганак. Тарих моның белән генә чикләнми, әлбәттә. Аерылган милләт хасил була.

Бер өлеше Советлар Берлегендә яшәп, коммунистик идеяләрне хуплый. Икенче өлеше милләтче була, читкә китеп, һаман да шундый мөстәкыйльлек идеяларын саклый. 90нчы еллар җитә - бер карасаң идеологик фикер каршылыклары юк, берләшергә омтылыш туа. Бездә милләтләрне дисперсив, таралган рәвештә берләштерүне бурыч итеп куючы Бөтендөнья татар конгрессы оеша.

Технологияләр телне интернет аша өйрәнергә мөмкинлек бирә. Ахыргы елларны Казандагы (Казан университетында) халыкара татар теле бәйгесендә беренче урыннарны япон кешеләре ала.

Нигә 2018нче елгы футбол Чемпионаты вакытында Япония команда базасы итеп Мәскәү яки Питерны түгел, ә кинәт Казанны сайлады? Чөнки бу психологик яктан уңайлы. Нигә Хаттори Сиро татар телен өйрәнгән?

Нигә барлык төрки телле халыклар – кыргызлар, казахлар – Япониядә үзләрен бик яхшы хис итәләр? Алар япон телен бик тиз өйрәнәләр. Япон теленең грамматикасы төрки телләрнекенә бик охшаш. Әйе, иероглифика, тик монысы бүтән нәрсә, үзенчәлек. Чынлыкта Азия менталитеты. Бик якын, аваздаш пентатоника. Бу халыкларның бәйләнешен күрергә мөмкин.

Диссертацияне якладым, инглиз телендә Japan's Russia (Япон Рәсәе) дигән китабым дөнья күрде, һәм 2010нчы елда: алга таба нәрсә? – дигән сорау туды. Боларның барысын да Казанга кайтарырга кирәк иде. Сүз уңаеннан, без моңа ирештек!

Японнар ярдәм итеп, грант оештырдылар, гәҗитне цифрлаштырдылар – без электрон рәвешкә күчердек, бастырдык, күчермәсен Татарстанга алып кайттык. Сөйләшеп, Татарстан тарих Институты белән япон университеты арасында килешү төзедек.

Диссертацияне япон телендә якладым, китабым инглиз телендә чыкты. Хәзер тәрҗемә белән шогыльләнәм. Аны Япониядә академик рәвештә түгел, ә публицистик, күпкә җиңелрәк итеп бастырасыбыз килә.

— Китабыгыз ничек атала?

— «Төньяк-Көнчыгыш Азиягә төрки-татар миграциясе». Кирәк булса, соңыннан фотога төшереп җибәрә алам.

Шулай итеп бурыч үтәлгән булып чыга. Япониядә гомерлеккә каласым килми иде. Магистратурада «глобаль процесслар» белгечлегендә санала идем. Хәзер кайда яшәвең түгел, ә нинди эштә кем белән эшләвең мөһим булган заман икәнен яхшы аңлыйм.

Хәзер үзем Мәскәүдә, әмма Казанда да эшлим.

Мәскәүдә Рәсәй һуманитар университетының философия факультетында япон теле һәм глобаль процесслар, мәдәни глобальләшүне укытам

Казанда Тарих институтында татар-япон мөнәсәбәтләрен инде бүтән дәрәҗәдә үстерү белән шогыльләнәм. Без ачкан һәм күреп алган темабыз Татарстанны төбәк буларак Япония белән хезмәттәшлек итәрдәй беренче урыннарга чыгара, чөнки безнең уртак тарихыбыз бар.

Әйе, Япониягә якын уртак тарихлы Ерак көнчыгыш, әйе, башкала булган Мәскәү яки Санкт-Петербург, ләкин ышаныгыз, японнар белән шундый уртак тарихы булган башка бүтән бер төбәк тә юк.

Беренчедән, ул мөһаҗирләргә Япониядә яшәргә мөмкинлек биргән өчен без японнарга рәхмәтле булырга тиешбез. Монда коллаборационизм турында сүз дә булырга тиеш түгел – аларның берсе дә хәрби эшләрдә катнашмаган.

Анда ана теле, нинидидер дини предметларларга карамастан, күп кенә дөньяви фәннәр дә булган, 6нчы сыйныфтан соң инде балалар заманча инглиз яки француз көллиятенә барганнар.

Үзләрен тәэмин итергә көч табып, гәҗит бастыра алганнар. 34нче елда типографиядә Япониядәге беренче Коръәнне чыгарганнар. Бу - бик мөһим мәдәни әһәмиятле эмиграция, чөнки шартлы итеп әйтсәк, мөселман дөньсында белем таралуга сәбәпче булган.

Ваххабизмсыз, татар-рәсәй тамырлары белән бәйле этник мәгънәдәге толерант Ислам килүенә игътибар итегез. Исламга толерант караш берникадәр дәрәҗәдә безнең ватандашларыбыз тарафыннан формалашкандыр, мөгаен.

Узган елны чакыру буенча Чикагога бардым. Рәсәйлеләр белән японнарның формаль булмаган мөнәсәбәтләр тарихын чагылдырган «Русская Япония» проекты булды. Болар барысы да Көнбатышны җәлеп итә, аларга кызык. Ә Рәсәйдә мин язачак бу тарихка сепаратизмга караган төсле карарлар иде. Тик чынлыкта алай түгел. Хәер, карарбыз.

— Лариса, әгәр фәнни-тарихи, тикшеренү кырыннан мәдәни-көнкүрешкә күчсәк, сездә нинди истәлекләр бар? Күченгәч нинди тойгылар кичердегез? Нәрсә шаккаттырды, нәрсә авыр тоелды? Нинди тәэсирләр иде ул?

— Ул әйләнә-тирә факторлардан үземнең аякка басу тарихын аеру бик кыен. Нәрсәдер таң калдырды яки негатив тудырды димәс идем. Ул икенче ил, тарихлары бүтән, үзгә кагыйдәләр, бары тик аларны белү зарур.

Японнарда толерантлык көчле, мәсәлән кытайлардан аермалы буларак, алар әйберне түземлерәк кабул итә. Миндә бу ошый, бу ошамый дигән алдан фикерләү юк иде. Хәзер дә алай кабул итмим. Бераз буддачылар төсле фикер йөртәм. Бу тормышта үзебезне өйрәнеп яшибез, һәм ул беренчесе дә, ахыргысы да түгел.

— Ярый. Тик шулай да, төп мәсьәләләргә килгәндә: акчага, гаиләгә, эшкә булган мөнәсәбәт нинди, нәрсәдә без төрле-төрле, нәрсә берләштерә? Японнар һәм татарлар турында ничек әйтер идегез?

— Беләсезме, эш шунда ки, ахыргы 10-15 ел эчендә дә Япония бик нык үзгәрде. Үлүгә караганда туу әзәйгән 2005-2006 еллар Япония үсешендә критик нокта. Япония гомер гомергә кеше саныннан иза чикте. Хәзер проблема халыкның картаюында, чит ил вәкилләрен җәлеп итүдә, 2050нче елга халыкның өчтән бере япон тамырлары белән булмас дигән фараз бар. Япония тарихында мондый хәлнең булганы юк. Үзенә күрә бер чакыру.

Японнар хәзер үзләре дә үзгәртергә һәм үзгәрергә мәҗбүрләр. Гореф-гадәтләр саклана, әмма дә ләкин Токиода яшәсәгез, сез бернинди дә япон мәдәнияте дигән нәрсәне күрмиячәксез. Бу интермиллиләштерелгән, экспатлар шәһәре, шундый халыкара селкенеш диергә була. Әгәр җитди рәвештә чын һәм борыңгы Японияне белергә теләсәгез, сезгә префектураларга барырга кирәк.

Җәлеп итүчән каваи дип аталучы нәрсәләр дә шунлыктан: чебурашка, матрёшка бик популяр, матур кызлар һ.б. Ә рәсми яктан ул ир-ат йөзле, дипломатик тарих – Курилалар белән проблема, килешү төзелмәгән, Рәсәй салкын ил һәм гомумән рус телен нигә өйрәнергә; менә шундый тигезсезлек.

Бәлки татарлар өчен бу яхшыдыр да, чөнки, минемчә, без күпкә толерантрак. Гореф-гадәтләрне сакларга тырышып, Рәсәй үзәгендә бераз башка телле мохит әйләнәсендә яшибез. Күбебез билингвлар, сүз уңаеннан, рус телле кешеләрдән аермалы буларак, башка мәдәниятләргә карата күпкә толерантракбыз.

Япониядә бөтенләй икенче төрле гореф-гәдәтләр, ашауны гына алыйк: дөгечелек мәдәнияте, балык һәм дөге төп ризык булып санала. Кайчак натураль рәвештә булган балык. Ә безнең өчен ул – ит, татар ашханәсе какланган, ысланган әйберләрдән тора, дөгегә караганда күбрәк бәрәңге.

Хәтта шушыны гына алсак та, физик планда инде үзгәрешләр туа.

Сүз дә юк, Япония – иҗтимагый гаделлек иле. Ул микроэлектроника, робот техникасы ясауны файдаланып, постиндустриаль үсешкә юнәлдерелгән икътисад төзи алды. Япония керемнәрен гадел бүлә.

Халыкның 80% - урта сыйныф вәкилләре. Кешеләр дәүләткә ышаналар, ә Рәсәйдә ул юк. Тулаем ышану. Моны хәтта масштаблы хәлләр мисалында да күрергә мөмкин. 2011нче елгы цунамины хәтерлисезме? Бөтен дөнья Япониягә карап, талау-урлашулар булырмы икән дип көтте. Юк, барысы да тыныч, оешкан рәвештә үтеп китте. Шаккаттылар. МЧС(аның аналогы) халык янына килеп, берничә кешегә су, дөге өләшә иде. Кешеләр үзләрен тыныч тотты, иртәгә яннарына янә киләселәрен, ташламаячакларын белә иделәр. Бу коллектив аң, югары ышану дәрәҗәсе төрле чит ил кешеләрен һәрвакыт таң калдыра. Түрәләр булып чыннан да дәүләт фикерләве булган кешеләр эшли.

-Бездәгедән бик нык аерыла шул. Сезгә хәзерге Татарстан, Казан турында сорау бирәсем килә. Монда 10 ел булмадыгыз. Бөтенләй икенче төрле шәһәргә кайттыгызмы?

-Әйе. Кайттым да, Казан университетына япон теле укытучысы булып килдем. Ике елдан соң ерак көнчыгыш телләре кафедрасы оешты. Шуннан соң өч ай эшләдем дә, бөтен җирдә бюрократия барганын аңладым. Мин «Университетская солидарность» (Мәскәүдә оешкан иде, ә без Казанда бер күзәнәген булдырдык) дип аталучы бәйсез профсоюз оештыручыларның берсе булдым, нәтиҗәдә безне китәргә мәҗбүр иттеләр.

Барыбыз да киттек, чөнки либераль өлеш буларак кабул ителә идек. Илебездәге вәзгыятькә тәнкыйть белән карыйм. Дөрес якка бармаганыбызны аңлыйм, моны Япония тәҗрибәсе дә исбатлый. Рәсәй империясе әле ахырына кадәр таркалмаган, ул тарихи таркалуны, ничек итеп трансформацияләнүен әле күзәтәсебез алда, моның котылгысыз юл икәнен тарихчы буларак әйтәм.

Китсәм дә, Фәннәр академиясе каршындагы Тарих институтында эшләвемне дәвам иттем, минем япон университеты белән академик килешүне үстерәбез. Казан университетының халыкара багланышлар факультеты магистрантларына Япония курсын укытачакмын. Укытучылар белән бик яхшы мөгамәләдәмен. Еш кына: «Кайчан кирегә?», - дип сорыйлар.

Мин: «Аңлыйсызмы, университетта ректор алмашмыйча, анда кире кайтмаячакмын. Вакытымны андый нәрсәләргә әрәм итәсем килми»,-дим.

Тик син нәрсәнедер планлаштыра алмыйсың. Тормыш күрсәткәнчә, төрле хәлләр була. Мин аларга ачыкмын.

Ә кемнең идарәдә булуы ул - дәүләт соравы, дәүләт кешеләренең бурычы: безгә ул илгә, республикага, шәһәргә күчергә, аңа тормышыбызны багышларга кызыклы булсын өчен, үзләренә зыялы, акыллы кешеләрне җәлеп итәргә тиешләр. Андыйлар әз булган саен, гомуми дәрәҗә дә түбәнрәк.

Кичә студентларга: «Беләсезме, чынлыкта XX гасырда Рәсәй бөек мәмләкәт булган»,-дип сөйләп утырдым. Советлар Берлеге һәм Америка! 90нчы елларда без төбәк мәмләкәте дәрәҗәсенә тәгәрәдек. Хәзер безгә ул дәрәҗәне тотарга бик кыен, шул ук Шанхай хезмәттәшлек оешмасы мисалын гына алам, әле төбәк дәрәҗәсен тота алуыбыз белән горурлансак та, без Кытайга олтан урынына да ярамыйбыз. Бу таркалу процессы, акрын-акрын гына шул якка бара дип уйлыйм.

—Татар теленә нинди киләчәк фаразлыйсыз?

—Чит ил кешеләренең татар теленә кызыксыну белдерүләрен мисалга китергән идем. Горурланмас нәрсәмени? Алар анда нидер күрә бит. Формаль рәвештә безнең илдә кайбер чикләр ябык –Дәүләт Думасы барлык Ауропа хартияләренә каршы, төрки телле мохит белән кушылуны, бер мәдәни кырда булуны тыеп, татар теленә латин имлясенә күчергә рөхсәт итмәде.

Икенчедән, бездә БДИны татарча тапшырмыйлар, югары белем татарча бирелми. Бу – чикләү. Алайса мәдәни гореф гадәтләребезне саклавыбызның мәгънәсе нидән гыйбәрәт? Япониядә, дөньяның барлык илләрендәге кебек телгә карата кызыксынуны һәм аның дәрәҗәсен арттыру өчен, япон телендә югары белем бирүче барыбер нинди дә булса хосусый университет булырга тиеш булган.

Бу беркая да китмәс, булыр дип уйлыйм. Израиль мисалын гына алыйк, тел онытылып бетүгә карамастан, 47нче елда мәдәниятне һәм телне янәдән тергезүче илне күрдек. Бары тик илнең идарәсендә кемдер бу әйберләргә төшенеп бетми. Ярар, ул кешеләр китәр, башка буын үсеп җитәр ди, һәм аңлыйсызмы, барысы да кире кайтачак. Бу - котылгысыз. Ә алгарышка каршы бару ул – үзеңә аяк чалу белән бер.