Минем әти-әнием икесе дә юристлар. Әни — адвокат, әти — судья. Ул һөнәрнең сәхнә артын яхшы беләм, сеңлем белән безнең балачак судларда узды: әбиләр юк иде, калдырыр кеше дә юк, шуңа әни безне ияртеп бара иде. Конвоирлар белән дуслашып беттек. Миңа ул, гомумән, бәйрәмгә бару кебек иде: канцеляриядә конфет белән сыйлыйлар, янәшәдә генә Черек күл, пиццерия. Һәм балачакта уйнаган уеннарыбыз да — «җинаять ачу»лы, «очная ставка»лы «прокуратура»лы.

Мин Казанда туганмын һәм сабый чагымның күп өлеше Декабристлар урамында үтте. Кичә «Децентрализация» спектакленә барган идем, хәтеремне кузгатып җибәрде шул: каршы йорт — «Маяк» рестораны урнашкан сталинка. Анда минем әнием, апам, абыем, әбием, бабам яшәгән, бабам бүлмәсендәге әнә шул галәмәт зур тәрәзә күз алдыма килде кичә, сылап ясалган калку бизәкле шул йорт. Сталин чоры ампирын мин шундый бер үгезгә охшатам. Микрофон янына чыккач, күзләремне йомдым да тугызынчы трамвайның тәгәрмәч тавышын ишеткәндәй булдым хәтта.

Безнең ишегалдында фонтан бар иде, ә күрше бакчада — бассейн, ул бассейнның суы юк иде, ләкин ул шундый «асылташлар» белән бизәп ясалган иде. Без шуларны кубарып ала идек тә, үзебезне Бакыр тау хуҗабикәләре итеп тоя идек (Бажовны укыганга инде).

Кайдадыр хәтер төпкелендә татар теленә кагылышлы истәлек тә бар, өч яшькә кадәр мин татарча гына сөйләшкәнмен, аннары садикка биргәннәр. Әни әйтә, рус телен бер атнада өйрәндең дә, татарча сөйләшүең шуның белән бетте ди, аралашу даирәсе кисәк үзгәргәнгә инде ул.

Мин үземне музейда һәм консерваториядә үскән кебек хис итәм, чөнки балачакта ял көннәребез шунда үтә иде: Ирек мәйданындагы консерватория, «Лакомка» — анда без аена бер бара идек, һәм сәнгать музее — өч яшьтән шундагы студиягә йөрдек.

Беренче тапкыр тәре (икона) күргәнемне хәтерлим, аның ни икәнен аңлатуларын. Ә бер тапкыр без сеңлем белән Опера һәм балет театрына башка алып бармауларын үтенгән идек, чөнки аңа кадәр җиде көн рәттән Шаляпин фестивален караган идек — бу әле безнең башлангычта укыган чор.

Я училась в 122 школе, и в этой школе училась моя мама, мой дядя, моя тётя — то есть в этом была такая преемственность. Мы с Проспекта Победы ездили на Разъезд Восстания — это примерно час пятнадцать по времени. Это каждый день транспорт с пересадками. Мы очень хорошо знали город, мельчайшие вот… я помню цыганок, которые стояли около ЦУМа и чем-то торговали, я помню улицу Свердлова и всю Суконную слободу. Моя сестрёнка — она чуть поживее меня — говорила: выбирай себе мужчину поплотнее, на него облокотись и досыпай ещё полчаса.

У меня был переломный момент, когда я пошла в театральную студию в школе, пришёл педагог — Лёня Талипов — и в этот момент всё изменилось: у меня была такая длинная коса, я была отличница… меня постригли под 0,5. Такая перезагрузка. Начались улыбки, я стала проявлять свою скрытую язвительность и ироничность. Будто бы открылась крышка и джин стал выходить из кувшина. И там же я поняла, что я больше режиссёр, а не актёр, я ставила и свои спектакли с младшими классами — «Карлсон», «Пеппи Длинный чулок».

Школа для меня — это ресурс, она была очень необычная какая-то. У нас там были и театральные, и танцевальные марафоны. Мы Франца Кафку читали в десятом классе.

С подругой школьной мы до сих пор дружим. До сих пор дружим с одноклассниками — мы все в науке: один физик, другой химик, в общем, каждый реализовался как учёный в своей области. Это был какой-то мой круг, что ли, хотя мы были и разные, всё же родители у нас были примерно из одного круга — учителя, инженеры, врачи. Я тогда этого не понимала, но когда я пришла в университет, я это почувствовала.

Һәм без Декабристлар урамындагы фотоательега бардык. Шуннан бирле ике гаилә бәйрәме бар бездә — Беренче сентябрь һәм Яңа ел. Хәзер үзебезнең балаларныкын бәйрәм итәбез инде.

Безнең өй янында 19нчы мәктәп ачылгач, әни шунда күчеп карамыйсыңмы дигән иде, мин бик каршы тордым, дусларымнан аерыласым килмәде, үзебез яшәгән районны да яратмый идем. Горки ул чакта куркыныч, криминаль район иде өстәвенә. Һәм шул чорда Горкидагы мәктәпләрнең берсен тәмамлаган иптәш кызым да әйтә, элекке классташларымнан кайсы төрмәдә, кайсы исән түгел, ди.

Булачак һөнәремне телләр өлкәсендә күрсәм дә, филфак белән ин.яз-ны исәпкә дә алмадым: гел кызлар бит анда. Һәм безнең чорда блатсыз укырга керү кыен иде, 96 нчы ел бу. Мин ул чакта каядыр читкә китеп уку турында уйламадым да, гәрчә классташларым блатсыз да Мәскәү уку йортларына керәләр иде, ник син дә кереп карамыйсың дип сораганнары истә. Ә минем Казаннан, туганнарымнан читкә китәсем килмәде.

Университетта тормыш иптәшемне очраттым, без әле дә бергә.

Беренче курста татар төркемендә укыдым.

Һәм икенче курста мин рус төркеменә күчтем.

Университет чорында миңа йогынты ясаган кеше — Александра Геннадьевна Суприянович. Гаҗәеп ханым ул. Беренчедән, могҗиза дәрәҗәсендә чибәр. Һәм мин эчтән генә, менә бит, галим хатын-кыз, дип уйлап куйган идем. Аның эзләнүләре гендер өлкәсен тикшерү, хатын-кызлар мистикасы һәм урта гасырлар белән бәйле иде. Беренче күргәч үк аңладым: менә кемгә барачакмын мин!

Өченче курста бер тарихи шәхес кызыксындыра башлады мине, Фома Аквинский дәрәҗәсендә әһәмиятле шәхес ул, ләкин аны өйрәнүче булмаган. Ә язганнары күп булган, юлга чыкса, артыннан 12 арба кулъязмасы гына йөргән диләр. Изге Бонавентура.

Тормышымның маргиналь өлеше әнә шуннан башланды, ниндидер күз уңыннан читтә калган нәрсәләргә тартылу. Аның «Ходай юлындагы җаннарга юл күрсәткече» дигән текстын укыдым. Һәм алдагы тормышымның төп персонажы Изге Франциск Ассизскийга юлыктым. Гомерлек мәхәббәтем ул минем. Аның беренче биографиясен Бонавентура язган.

Һәм нәкъ шул чорда — өченче курстан соң — вәсвәсә мизгеле дә булды. Сеңлем белән Мәскәүгә барган идем. Ул МХАТ студиясенә имтиханнар тапшырды, мин көч биреп торырга бардым. Һәм шунда ГИТИСтан килгән бер укытучы ханым бар иде, сүз ара сүз китте дә: «Әйдә, мин сине имтиханнарсыз гына режиссерлыкка укырга алам. Син режиссер бит», — ди. Шундый иттереп карадым мин аңа. «Тарихчы бит мин», — дидем.

Безнең кафедра Сорос грантын отты, һәм 4 нче курста безне (Урта гасырларны һәм Антик чорны өйрәнүчеләрнең күбесен) Фәннәр Академиясенә алып бардылар. Тормышымда мөһим урын алачак кешеләр белән таныштырдылар безне анда.

Менә, мәсәлән, соңыннан минем фәнни җитәкчем булган Галина Ивановна Зверева. Россиядә культурологияне фән дәрәҗәсенә күтәрткән кеше. Культурологиядәге әнә шул стандартларны төзеп биргән шәхес. Гаҗәеп ханым, миңа калса, андыйлар юк башка.

Мәскәүдәге Фәннәр Академиясендә эшлисем килүен төгәл тойдым мин шунда, ничектер, күңелемә ятты.

Беренче семестрда булачак иремне бик сагына идем. Мәскәүгә без бергә килдек. Ул метроның җирән ябендәге тулай торакта яши иде, Ясеневода. Ә мин — Академик Янгель станциясендә. Ике арада — Битца паркы… кыен инде, кыскасы. Аена бер өйгә кайтып килә идем, тулай торак тормышына бөтенләй әзер түгел идем, җаныма урын таба алмый идем.

Кояш та Мәскәүдә бер сәгать соңрак чыга, Казанда ул вакытта якты була инде, ә мин иртә торучылардан, һәм бөтен нәрсә анда дөрес түгел, уңайсыз, бездәгечә түгел кебек иде.

Шул ук вакытта, бер кичтә Фуконың 200 битен укып чыга ала идем, күләмле текстлар укый идек. Берсендә, беренче сессияне тапшыргач, әни белән күргәзмәгә бардык, әни әйтә: «Син җанлы кеше кебек сөйләшмисең, тәнкыйтьче кебек сөйләшәсең», — ди. Шул кадәр сеңдергәнмен теге текстлар телен, үзем аша үткәрмәстән, шундагы җөмләләр белән сөйләшүгә күчкәнмен.

Истфакта укыту 1950 нче еллар, Сартр, Камюлар белән тәмамланса, Мәскәүдә шул чордан башлана гына иде.

Берзаман фәнни эш темасын сайлау вакыты җитте, ә минем Францисктан аерыласым килми иде. Шунда бер кызык хәл булды. Маршруткада барам шулай, алдарак бер егет сыра эчеп утыра. Этикеткасына күзем төште: Франциск тарафдары ясалган. Язуы да — «Пиво Францисканер». Күзләрем гөлтләп кабынды хәзер. Ой, гафу итегез, — дим, — сезгә бу шешә кирәк булачакмы? Маршруткадагы бөтен кеше борылып карады: беренче карашка, нормаль кеше кебек бит, ә шешә сорый. Теге егет сырасын суза, мин әйтәм: «Юк-юк, сыра эчмим мин, миңа аның шешәсе кирәк иде», — дим. Шул шешәне тотып кайтып килгәндә, үземне Данко итеп тоя идем.

Хәзерге массачыл культурада Франциск Ассизский образы (Россия Интернеты мисалында) — темам шундый булды. Һәм барысы да сыра шешәсеннән башланды. Андый билге-ишарәләр еш очрый миңа тормышта.

Шәһәрне тою дигән нәрсәгә дә мин шул чорда Мәскәүдә өйрәндем, үзем өчен Мәскәүне ачкан вакытта. Иптәш кызым Крутицкое подворьега алып бара иде, әнә шул утарларны күрсәтте, Архангельское утарын, мәсәлән. Шәһәр белән үз итеп сөйләшүем дә шуннан башланды.

Ул чакта Мәскәү минем өчен — башка дөнья, башка мөмкинлекләр иде ул. Аралашу даирәмнән, эш, эштән тыш тормышымнан бик канәгать идем.

Мәскәүдә озак эшли алмадым: 2005 нче елда әни умыртка баганасын сындырды, Казанда ярдәм кирәк иде. Иремә дә Мәскәү ошап бетми иде. Ягъни, кайту ул минем теләгем түгел иде.

Мәскәүдә ике ел урынымны саклап тоттылар, көттеләр.

Чирек ставкага Казан университетына урнаштым. Һәм тагын абыемның консалтинг компаниясендә дә эшли башладым. Фирмалар теркәдем, яшәргә акча кирәк бит: университетта хезмәт хакы 750 сум иде.

Италиягә бару хыялы диссертация яклаган чорга формалашып бетте. Үзем беркайчан да күрмәгән фрескалар турында язуымны аңлагач. Яки менә Сполетан үзәне, мин аны күз алдына да китерә алмыйм бит.

2008 нче елны очраклы рәвештә Варшавага бардым, «Бүгенге көндә — икона» конференциясенә, һәм кайтканда бер бик чибәр монах белән белән туры килдем. «Әйдә безнең белән, — ди бу, — фургончикта Италияне йөреп чыгабыз». Тормышка ашмас нәрсә булып тоелды инде бу миңа, шулай да без контаклар алыштык.

Аннан без әни белән ничектер җәмәгать мунчасына бардык, анда бер ханым бар иде, шул әйтә, «Алгарыш» грантына гаризалар кабул итүне озайтабыз, ди. Мин гариза бирдем дә оттым — 2 айга Италиягә киттем 2008 нче елда, Флоренциядә итальян телен өйрәндем, Микеланджело институтында. Данте һәйкәле янына утырып, итальян теленнән күнегүләр эшли идем.

Соңрак Эразмус грантына гариза бирдем, постдокторлык эзләнүләре юнәлешендә, ике елга Болоньяга киттем — мәдәниятләр тарихы бүлеге иде ул. Шундагы профессорым гаҗәеп кеше булып чыкты, итальяннарның Жан Реносы — Фабрицио Лаллини. Бик акыллы, нечкә күңелле кеше. Мин сайлаган тема көн кадагында булмаса да, ышанды ул миңа.

Бервакыт мин профессор Карло Гинзбург лекциясендә булдым, лекциядән соң янына килдем дә — итальян телем чамалы иде әле — эзләнүләрем турында сөйләшәсем килә дидем. Һәм ул мине өйнә чакыра, димәк, урта гасыр палаццосына, мин чәк-чәк күтәреп килгәнмен дә, аңа Казаннан булуымны аңлатам, эшли торган темам турында сөйлим. Ул теманы тарайтырга тәкъдим итә, шул очракта ярдәм итә алачакмын, ди. Тик мин баш тарттып, киң, кыю, мөстәкыйль эш язасым килә иде.

Бик күп эшли идем. Ассизада архивта эшләгәндә, китапханәчеләр төшке ашка китә, мине бикләп калдыралар иде. Күбрәк өлгерер өчен, үзем шулай итүләрен сорый идем. Кич саен XIX гасыр материаллары төяп кайтап, шулар эчендә яшәдем. Андый тормышны бик яратам мин. Атна буе шул мәгълүматка чумып яшим дә, аннан Изге Франциск урыннары буйлап китәм…

Италиягә икенче баруымда итальян теленнән халыкара тест тапшырдым, алты дәрәҗәдән бишенчесенә. Ул сертификат кайда кирәк булачагын да аңламый идем, көләм инде хәзер, пингвиннарга да итальян телен укыту хокукым бар дип. Казанга кайткан гына чорда итальян теле озак вакыт ашатты мине.

Италиядә мин ашыкмаска, чапмаска өйрәндем. Туктап торыгыз, шушы мизгелне тоярга өйрәнегез, диләр бит әле — әнә шул сәер халәт. Анда аны тирәлек үзе әйтеп тора кебек: тукта, тормышның рәхәтен той, күр, дөнья әнә нинди ул.

Камалованы, Мубайны тыңлый башладым. Бер яктан, Италиядә мин үз урынымда идем, бөтенләе белән минем дөньям иде ул, миңа тәңгәл тормыш, тик икенче яктан, Казанга кайтасымны төгәл белә идем. Италиядә калу юлларын да барламадым, башка грантлар да эзләмәдем.

Италиягә кадәр һәм Италиядән соң — икесе ике мин ул, анысы шиксез. Анда даирәм мин яраткан, мине яраткан, миңа якын кешеләрдән җыелды (әллә үзем шулай җыйдыммы). Ниндидер чит шаулар, башка кешеләргә кимсетеп карый торган кешеләр юкка чыкты, мәсәлән.

Ул хисне Казанга да алып кайттым. Монда, әлбәттә, тулысынча шулай булып булмый, кешеләргә «юк» дияргә куркам кайвакыт, үпкәләтермен дип куркам.

2005 нче елдан 2019 нчы елга кадәр университетта эшләдем, ул арада өч ректор алышынды. Мөһим чор булды ул минем өчен, шундый бер очыш халәте.

Минем дөньяга күпмедер тәэсир итү ысулы.

Анда яңа кешеләр белән, студентлар белән очрашасың, алар әле һәр нәрсәгә ачык, ирекле, алар белән иҗат итеп була. Университет — иҗат урыны ул минем өчен.

Укытканда, мин гел укытучы аурасы югалды инде ул дип кабатлый идем. Беньяминның «Техник җитештерү чоры сәнгать әсәре» дигән эше бар. Картинаны бастырганда, штамплаганда, күпләп җитештергәндә, аның аурасы югала ди ул. Һәм мин дә, XIX гасырдагы укытучы профессор аурасы… ул хәзер юк инде, дип әйтә идем. Без хәзер баррикаданың бер ягында.

Асылда, мин үземне, дөньяга үз карашымны гына бирә алам, студентларга да әйтәм: мин сезгә үз ысулымны, үземнең ничек хәзинә эзләгәнемне генә күрсәтәм дим.

Хәзер шундый рәхәт бер халәт: музейга, китапханәгә, архивка барасың, журналистларны очратасың, шәһәр тормышына тәэсир итүче кешеләрне. Ә алар — синең студентларың.

Мине Италия университетларына чакырганнары булды — ачык лекцияләр укыдым.

Болонья халкына Франциск Ассизскийга кагылышлы, Александр Невскийга кагылышлы лекцияләр укыганда, анда студентлар, күкрәк балалырын күтәреп килгән әниләр, пенсионерлар, этләрен ияртеп килгән кешеләр бар иде (этләр янәшә утырып тыңлады, ялыктыргыч итеп сөйләгән лекторларга өргәләделәр дә әле).

Казанга кайткач, аерма бик кискен иде, авыр ияләштем.

Университетта билгеле бер кыенлыклар булды. Университетның үзгәреш чоры иде — җайсыз чор иде, мин Италиядә алган бөтен тәҗрибәмне университетка бирергә әзер идем, ләкин аңа ул кирәк түгел иде кебек.

«Алгарыш» проекты кысаларында чит ил профессорларын чакырып, күргәзмә эше, мирас белән эшләү кебек темаларга лекцияләр оештыргаласам да, ул барыбер азакы омтылышларымның башы булгандыр.

Италиядән кайтуга мин монда үземне Италия белән урап алдым: башта университеттагы курсларда итальян телен укыттым, аннары үз курсларымны оештырдым, ирем белән Италия мәдәнияте тарихына багышланган лекцияләр курсы төзедек, итальян телендә экскурсияләр алып бара башладык.

Италиядәге аралашу рәвешен мин монда да алып кайттым, хәер, элек тә шулай тотканмындыр мин үземне, вакыт булганда, кибеттәге сатучылар, кассырлар белән сөйләшеп тора идем. Үземә үзем булырга рөхсәт итеп.

Университеттагы соңгы көннәрем: эш шундый әкрен бара иде анда, сузыла-сузыла, эчәге кебек. Һәм Мария Леонтьева мине Казанның үсеш концепциясен төзү төркеменә чакыргач, карарларның ничек тиз тормышка аша алуын күреп шаккаттым.

Ягъни, «Смена»да әнә шул элек бик кыен булып тоелган җирле үз билгеләнеш, шәһәр йөзен эзләү юнәлешендәге халыкара форумның оештырылу тизлеге — гаҗәпкә калдырды ул мине: «Болай да буламыни?» — дип уйладым.

Җитезлек, тизлек ул, әлбәттә, Казанның җыйнак шәһәр булуы белән дә аңлатыладыр, кешеләр дә бер-берсенә якын. Ләкин гомумән караганда, җитез, тиз эшләү — казаннарның асыл сыйфатлары кебек, без шундый: шух-шух — һәм менә, рәхим итегез.

Мин менә самаралар белән чагыштырам — алар үзләренчә бер агым, медитация тизлегендә яши, уйлана, әле һаман да тарихи үзәкләрен нишләтергә белгәннәре юк. Алай да әйбәт, шуның бәрабәренә Самарада тарихи үзәк сакланып килә. Без ул арада инде булганын җимереп, яңаны төзедек, инде хәзер нишләтик микән дип уйлыйбыз.

Шәһәр минем өчен әле һаман да берничә өлешкә бүленгән. Аңлы рәвештә балачакка кайтасы килгәндә, мин әнә шул урамнарга уралам. Королёв урамы, Гагарин урамы, Урицкий паркы… Гәрчә анысын танымыйм инде мин хәзер — ул минем балачак паркына охшамаган. Ләкин аңа илтә торган юлда шул балачак тойгылары кайта.

Щапов, Гоголь, Горький, Ульянов-Ленин урамнарында йөрергә яратам. Элек Иске татар бистәсе ошый иде, хәзер кунакларны гына алып барам, болай, үзем өчен генә анда бармас идем.

Дубки тирәләрен яратам — безнең гаиләнең Нарниясе ул, еш барабыз анда.

Иң яраткан урамым — Кремль урамы, университеттан Кремльга кадәрге шул аралык.

Бүген мин икенче тапкыр татар теле дәресендә булдым. Укытучым беренче дәрестә сораган иде, татар теле нинди тойгылар уята дип. Яки мин иркен сөйләшкән рус һәм инглиз телләре? Итальян теле? Татар теле ул — әниемнең теле, бабаларым, хәтер; рус теле — һава, тормыш; инглиз теле — эш, бик аңлаешлы ул, кагыйдәләр һәм чикләр теле, синең чикләрең, башкаларның чикләре… ә итальян теле турында татар сүзләре белән әйтәсем килә — җан һәм диңгез.

Минем татар теле чакрасын итальян теле ачты. Итальян телен мин 30 яшьтә, аңарчы бер сүз белмәгән килеш, ярты елда өйрәндем. Һәм телнең үзен белмәсәм дә, шул телдә сөйләшә алуымны аңладым. Мәсәлән, гарәп язуын мин татар телен белмәгән килеш тә укый ала идем, укытучым бик аптырый иде шуңа. Урау юллар белән кайттым мин үз телемә — урта гасыр итальян мәдәнияте аша кайттым. Һәм бу кайтуның мөһим булуын аңладым.

Әнә шул кан тарту дигән нәрсә, бабалар каны, телгә тартылу — Казаннан читкә киткән саен уяна шулар ничектер. Үзем дә көтмәгәндә, сөйләмемә татар сүзләре килеп керә. «Һава» спектаклендә булдым менә, үзем дә аптырадым — гел ниндидер татар сүзләре калка аңымда, гәрчә мин татар телендә уйламыйм да. Мин ул телне үземнеке итәргә теләр идем.