Минем бабай Татарстаннан 37 нче елда сәяси маддә белән репрессияләнгән. Шуңа күрә әти Пермь өлкәсендә туган, Казанга 17 яшендә килгән – укырга.

Мин инде Казанда туып-үстем. Авиация институтын тәмамлаганнан соң әтине Свердловскка җибәрделәр, монда 1990 нчы елда әйләнеп кайттык.

Минем әни – Казанның патриоткасы (ну, татарлык һ.б.). Аның бик Казанга кайтасы килде. Екатеринбургны, соры Урал тауларын яратмады ул. Бала чакта, без Свердловскта яшәгәндә, хәтерлим, әни татарча пластинкалар тыңлый-тыңлый елый иде. Күп нәрсә миңа әнидән күчкән кебек тоям мин.

Казанга кайттык, монда мәктәпкә кердем. Теплоконтрольдә яши идек, Тяп-Ляп, беләсез инде. Ул чактагы барлык яшүсмерләрнеке кебек, ниндидер чуалышлар булды-булуын, әмма кискен очракларны төрле юллар белән әйләнеп үтә идем – дипломатларча да, бик дипломатча гына да түгел.

Әти белән әни сәясәт белән кызыксына иде.

Бездә үзгәртеп кору чоры икәнен, Горбачёв, Советлар Союзы җимерелгәнен, Татарстан суверенитеты өчен референдум хакында белә идем. Ул вакытта "НТВ"да "Куклы", "Итоги с Евгением Киселёвым" программалары барганын беләм әле. Боларны күзәтү кызык иде. Мәктәптә иң яратканым тарих, әдәбият, география булды. Һәм бу мине тарих факултетына китерде.

Казан университеты каршында революциягә кадәрге бик матур йортта Милли китапханә урнашкан. Бик төгәл хәтерлим: 98 нче елда җәй көне шунда утырып, олимпиадага хәзерләндем, Сперанский турында инша яздым. Һава торышы әйбәт, тәрәзәләр шар ачык. Шул ачык тәрәзәдән төп бинадан чыгучы студентларны карап тордым. Үзем карыйм, үзем уйлыйм: минем монда укыйсым килә.

Бардым мин анда. Иң кызыгы шул, әллә ни ошамады ул миңа, һәм башка бармадым да.

Казан да матур шәһәр, Париж кебек үк матур дияргә мөмкиндер. Хәтерлим, бервакыт Ленин бакчасы белән Черек күлдән Университет урамына менеп барам, ә үзем уйлыйм: ну чынлап матур бит, ә... Мондый ачышны мин үзем өчен 14 яшемдә ясадым. Университетны әйләндереп алган территория минем өчен магнит кебек иде, архитектура һәм атмосфералы магнит дип әйтик.

Бик каты борчылулар белән тарих факультетына укырга кердем. Анда мин күңелем тарткан өлкәне таптым – фән. Фән турында язу, уку, сөйләү гел ошый иде, хәзер дә шулай. Ниндидер фәнни түгәрәкләр оештырдык, экспедицияләргә йөрдек, китапханәдә утыра идек.

Шул ук вакытта университет тусовка урыны да иде – Сковородка тирәсендәге шәһәрчеге кенә түгел, субкультур тормышы да. Мин электрон музыка белән мавыгып киттем һәм Казанның клуб культурасына чумдым – ярымябык кичәләр, китаплар, кино.

Төрле концептуаль видеопродукция сатыла торган "Другое кино", киләсе кызыклы кичәгә флаер алып була торган УНИКСтагы Ozone Pro ларёгын хәтерлим әле. Рокерлар өчен Баумандагы Книжка кебегрәк инде ул, әмма рокерларны хөрмәт итсәк тә, без электрон музыка тыңлый идек. "Доктор" клуб бар иде, "Грот бар", "Станция" – Казанның иң иске клубларыннан болар, һәм бу чынлап бер комьюнити иде, электрон музыка тыңлый торган, аны бик җитди кабул итә торган кешеләр тусовкасы. Ягъни бу болай вакыт үткәрү, сыра эчү өчен генә түгел, билгеле бер, хәтта билгеле бер идеяле дип әйтер идем, карашта булганга күрә тыңлыйсың ул музыканы.

Ул чакта мин Теплоконтрольдә яши идем әле, әмма инде төрле төстәге муенсалар тагам, әллә ничә кесәле киң чалбардан йөрим, рюкзактан, башның арткы өлешендә чәчне кырдым, толымчыклар үрдем, неформал клабер инде, кыскасы. Әмма Теплоконтрольдә тимәделәр миңа, чөнки мин инде шундагы кеше булып санала идем.

Университетны тәмамлагач, яңа тәҗрибә, яңа белем алырга һәм башка бер контекстта яшәп карарга теләдем. Башта Санкт-Петербургка киттем, Европа университетына кердем, сәяси фәннәр һәм социология факультетын гендер программасы буенча тәмамладым.

Һәм монда нәрсәдер эшлиселәре килгәнгә Россиягә әйләнеп кайтканнар. Минем өчен иң мөһим дәресләрнең берсе булгандыр бу, мөгаен.

Мин күпмедер дәрәҗәдә Америка социологы Майкл Буровой идеяләренең тарафдары. Ул җәмәгатьчел социология идеясен алга сөрә, социология гына да түгел, бу башка гуманитар галимнәргә дә кагыла: алар фәнни мәкаләләр генә язарга түгел, фәнни эшләре нигезендә, зуррак аудиториягә тәгаенләнгән нәрсәләр дә эшләргә тиеш. Ә чынлыкта бу бик катлаулы.

Ике ел ярым Санкт-Петербургта яшәдем. Шәһәр буларак, мин Петербург белән конфликтта идем. Мин Петербургны яратам, әмма аның соры диварлары эчемне пошыра, бигрәк тә үзәктә, әллә нинди төшенкелек. Анда милли үзаңым көчәйде сыман тоела миңа.

Үземнең татар һәм Казан кешесе икәнемне шунда төгәл аңладым мин. Сәбәбен аңлату кыен. Ә Казанда нәкъ шул вакытта хәрәкәт башланды, татар альтернатив музыкасы кичәләре, төрле квартирниклар... Һәм күңел Казанга тарта башлады.

Китәргә дип карар бирү мөһим адым иде минем өчен, юкса, гел бер казанда кайныйбыз булып чыга. Бу бик баналь яңгырый, әмма комфорт зонасыннан чыгарга кирәк.

Бервакыт бер танышым яза: "Монда Амстердам университетында сиңа якын белгечлек буенча конкурс игълан иттеләр", - һәм шул турыда мәгълүмат җибәрде. Мин аны өйрәндем, гариза бирдем һәм үттем. Шулай итеп мин берничә елга Амстердамга китеп бардым.

Китәсе көн алдыннан булган төнне яхшы хәтерлим. Йокларга яттым һәм үземне галәмгә сикергән кебек хис иттем. Чынлап күз алдына китердем – ярда басып торам һәм галәмгә сикерәм, шундый хис иде миндә.

Амстердамда мин фәнни эшчәнлек алып бардым. Минем өчен бик әһәмиятле иде бу. Мин моңа кадәр беркем әйтмәгәнне әйтә ала торган юнәлешне сайладым, һәм ясалма тыйнакланмыйча әйтәм – мин аны башкарып чыктым. Рус телле джихад идеологиясенең барлыкка килүен һәм пропагандасын өйрәндем мин: ул идеологиянең совет һәм постсовет интеллектуаль культурасы белән 1990 нчы елларның идея кризисыннан ничек үсеп чыкканын күрсәттем.

Лев Гумилёв, Чыңгыз Айтматов, Герцен, Солженицын, совет бард музыкасы джихад идеологиясенә тәэсир итеп кенә калмыйча, күпмедер дәрәҗәдә шул интеллектуаль мохиттән үсеп чыгуы турында сөйлим мин. Без моны, мәсәлән, Тимур Муцураев үрнәгендә күрәбез. Бу теманы өйрәнү исламны өйрәнүче галимнәргә генә түгел, славистлар өчен дә кызыклы булырга тиешлеген күрсәтергә омтылдым, ягъни бу чынлап та славистларның тикшеренүләренә бәйле, рус славян мәдәниятен, совет, постсовет рус телле мәдәниятне өйрәнүгә. Мине дисциплинаара алым кызыксындыра.

Үз фәнемдә яңа нәрсәләр өйрәнү генә түгел, тормышның яңа стандартларын, башка төрле практикалар да татып карадым, шул исәптән, тән белән бәйлеләрен дә. Анда көн дә велосипедта йөрисең... Мин, мәсәлән, сыр яратмый идем, анда ярата башладым, үлеп балык ярата башладым. Казанда миңа яхшы сыр белән яхшы балык җитми. Анда мин Амстердамның төньягында, инде күптән шәһәрнең бер өлешенә әверелгән балыкчылар авылында – бик рәхәт урында яшәдем. Гореф-гадәтләр анда хәзер дә саклана һәм үтәлә.

Ягъни, бабаңның бабасы, бабаң, әбиең шушы барга йөргән – һәм ул калырга тиеш, шулай булырга тиеш тә.

Бик нәтиҗәле вакыт булды ул. Мин чын-чынлап игътибарымны эшемә юнәлтә алдым, башка бернәрсәгә бүленмичә.

Көнбатыш университетларында фәнни процессны тәэмин итү дәрәҗәсе – финанс ягыннан, материаль тәэминат – бик, бик җитди. Сиңа бернәрсәне дә кайгыртырга кирәкми. Әгәр принтерда калын китап чыгартырга кирәк икән – чыгартасың. Һәм сиңа берәү дә кәгазь әрәм иткәнсең димәс – сизмиячәкләр дә. Әгәр берәр монография кирәк икән, аңа университет китапханәсе заказ бирәчәк. Университетта бюрократия дәрәҗәсе бик түбән.

Алар зурлыгы, халык саны ягыннан охшаш, һәм, көнкүреш ягыннан караганда да, алар ярыйсы ук уңай шәһәрләр, ә менә Мәскәү белән Петербург хакында болай дип әйтеп булмый.

Атмосферасында нидер бар, җиңелчә салмаклык.

Мине Амстердамда, гомумән, Голландиядә, гаҗәпләндергән шул булды – кешеләр ыгы-зыгы килми, әмма бөтенесе эшли. Минемчә, бу дисциплина һәм эш графигын дөрес төзи белүгә дә бәйле. Мин анда бер профессор белән сөйләшкән идем, очрашырга тәкъдим иттем. Бу сөйләшү майда булды. Һәм профессор миңа болай ди: "Икенче августта 15:00дә".

Фәнни дискуссияләр градусы Амстердамда күпкә түбәнрәк, капма-каршы карашлы кешеләрнең үзара агрессия дәрәҗәсе дә гаять түбән. Һәм эмпатия күбрәк.

Кешеләр ниндидер фәнни темалар турында азрак агрессия белән фикер алыша, һәм, чынлыкта, бу бик рәхәт.

Минемчә, бу, бер яктан, аларда булган тотрыклылык хисенә бәйле, чөнки ул барда сиңа агрессия белән үз фикереңне якларга, бу мәйданны сугышып алырга кирәкми. Әйе, анда конкуренция җитәрлек, көнбатыштагы академик системада конкурентлар күп, әмма син барыбер сиңа терәк булачак дивар барын тоясың.

Ягъни, син Көнчыгыш Европадан килгәнсең, сиңа әле урнашырга, башкалардан чынлап та хәтәррәк икәнеңне күрсәтергә кирәк. Бу гына түгел, әлбәттә, әмма андый нәрсә бар.

Амстердамда мин, шәһәр зур булмаса да, глобаль була алуын аңладым. Рәсми рәвештә ул Казаннан бераз зурракмы, әлә кечерәкме шунда, әмма анда дөньядагы иң яхшы университетларның берничәсе, дөньядагы иң яхшы музейларның кайберләре, эре транснациональ компанияләрнең штаб-квартиралары урнашкан.

Амстердамда докторлык диссертациясен яклагач, мине башта Казахстанга, постсовет киңлегендә кыйммәтләр үзгәрешен өйрәнү группасына чакырдылар. Бу Россия, Казахстан һәм башка илләргә кагылышлы фәнни-мәгариф проекты. Ризалаштым, анда эшләп алдым.

Анда җирле олигарх үзе укыган югары уку йортын сатып алган да, шунда бик күп акча керткән. Ректор итеп Гарвард университетыннан бер американны чакырган. Һәм анда халыкара команда туплый, тематика буенча туры килә торган престижлы көнбатыш дәрәҗәләренә ия тикшеренүчеләрне эзли башлаганнар.

Аннан соң Татарстанда Психология һәм социаль проблемаларны өйрәнү институтында эшләргә тәкъдим иттеләр. Һәм без хатыным белән Казанга кайтырга булдык.

Хәзер үземнең Казанда икәнемне аңлау да минем өчен эчке бер сынау ул. Мин 7 ел эчендә өч шәһәрдә яшәдем, күбрәк Нидерландта. Һәм кабат шәһәргә кайтам – Шәһәргә (баш хәрефтән языла минем өчен), һәм үзгәрә торган урыннарны күрәм.

Иске Казанны хәтерлим мин, һәм ул вакытны сагынучыларның күбесе ул чактагы чынбарлыкны түгел, яшьлеген юксына дип уйлыйм.

Ә чынбарлык мондыйрак иде: дәү әни Казан үзәгендә суга колонкага йөрде. Туалетлар да анда... агач өйдә нинди туалет инде? Без дә барысын да аңлыйбыз. Ягъни, миңа болар кызганыч түгел. Әмма җимермәскә тиешле күп нәрсәне дә җимерделәр. Тарихи яктан мөһим биналарны шактый иштеләр, һәм алар урынына әллә ниләр төзеп куйдылар. Әмма яхшы үрнәкләр дә бар. Бу очракта мин урта позициядә торам.

Минем дәү әни Свердлов урамында җимергән йортлар урынында яшәде – хәзерге Петербург урамы шулай атала иде. Бала чак хатирәләрем дә бәхәсле. Бер яктан – ниндидер юксыну, ә икенче яктан – алар бик иске, черегән йортлар иде, анда күселәр, һәм гомумән - җимереп яхшы иткәннәр. Ярар, монысы лирика инде.

Монда ясала торган парклар ошый миңа, "Смена" ошый.

Бер яктан, минемчә, берәү дә үзенең туган җирендә калырга тиеш дигән сүз түгел, әмма бу урын монда нәрсәдер эшләргә мөмкинлек бирсә, аны эшләр өчен кайтырга тырышырга кирәк. Синең инде яңа бер карашың булачак, икенче бер тәҗрибә, һәм шәһәрдә мондый кешеләрнең күбрәк булуы бик мөһим.

Тәбрис китте, кызганыч, чөнки татар шәһәр мәдәниятен үстерү ягыннан шактый эш эшләнгән иде. Кызганыч, Мубай язудан һәм чыгыш ясаудан туктады. Минем аның белән күрешеп, йөзенә карап әйтәсем килә: "Кешеләрдән ничек шулай качып ятарга мөмкин, вөҗдансыз адәм!" Ул суперталантлы егет. Мубай, кайт!

Казанда кайткан кешеләргә карата сагаю, әллә ризасызлыкмы шунда, пассив кабул итмәүчәнлек кебек нәрсә очрый әле.

Тәнкыйтьләсәләр дә, миңа яр буе ошый. Милли мәдәни үзәктән алып Кремльгә кадәр сузылган бетон юлны хәтерлим, кайчандыр шактый вакыт кичерә идем мин анда...

Әйе, үсешнең үз минуслары, эстетика ягыннан караганда да бәхәсле нокталар бар. Әмма мин үткән белән бүгенгене чагыштырам да – бүгенгесе миңа күбрәк ошый.

Минемчә, Казан – монда яшәр өчен лаеклы шәһәр. Бу урынның үзенең асылы бар, үз тарихы булган уңайлы заманча шәһәр. Елгалар, күлләр – миңа монда суның күп булуы ошый. Өең шундый урында булса, яхшы.