— Беләсезме, минем көндәлекләр язганым юк-югын, шулай да... 1993 елдан 1997гә кадәр иде бугай ул – мин беренче тапкыр эшләргә дип Мәскәүгә киттем. Ә икенче тапкыр ул инде... Нью-Йоркта игезәк манараларга һөҗүм кайчан булды? 2001дә? Менә ул чакта мин кабат Мәскәүдә идем, моны төгәл хәтерлим. Минем икенче тапкыр иде бу. Ул вакытта мин берәр ел гына торып алганмындыр.

Өйгә, Казанга кайтуымның сәбәбе һәрвакыт шул бер үк: дәүләттә финанс һәлакәт, икътисади кризислар башлана иде.

Туган шәһәрем Казаннан беренче китүем дә турыдан-туры илдәге барышларга бәйле. Советлар Союзы таркалды, доллар курсы базар каннунарына туры китерелде, икътисад системасы тулысынча җимерелде. Мин Казан университетында биохимикка укый идем, һәм реактивлардан безнең лабораториядә тоз белән су гына калды. Әлеге ике матдә белән тирән фәнни эзләнүләр алып баруы кыен, әлбәттә.

Тагын мин бик иртә өйләндем. Инде 18 яшьтә минем алда гаиләмне тәэмин итү бурычы тора иде. Шул вакытта бер иптәшем Мәскәүдә эшләргә тәкъдим итте, мин ризалаштым. Дөресен әйтим, бер дә китәсем килми иде, әмма гаилә белән киңәшләштек тә, китәргә кирәк дип карар кылдык. Минем яшь гаиләмә башкача көн күрү мөмкин түгел иде. Ул чорда мин Мәскәүдә генә акча эшли ала идем.

— Биохимия белән түгелдер бит?

— Әлбәттә, юк. Мәскәүдә дустым белән сату иттек. Башта хәмер – исерткеч эчемлекләр белән. Аннар – җиләк-җимеш, яшелчәләр. Ашлык белән. Күмәртәләп сата идек.

1997 ел ахырына илдәге икътисади вәзгыять кинәт начарая башлады. Һәм мин Казанга кайтырга мәҗбүр булдым. Өч еллап вакыт үткәч янә Мәскәдә эшли идем: кабат күмәртәләп сатуга кайттым.

Мәскәүдәге «сәүдә» тәҗрибәмә бик рәхмәтле. Чөнки бу эштә мин төрле кешеләр белән аралашырга өйрәндем. Акылга сыймаслык хәлләргә эләккәнем булды.

Мин зыялы гаиләдә үстем. Әти-әнием мине озак вакыт дәвамында агрессив тышкы тирәлектән саклый килде. Дөньяны мин белми дә идем дияргә була. Мәскәүдә, егерменче гасыр ахырында беренче тапкыр күзгә-күз очраттым.

Мәскәүдәге беренче үк эш көнем гадәти башланмады. Офис урынына без кунакханәдәге номерга түләп тора идек; менә мин офиска кердем, тәрәзә янындагы өстәл артына утырдым. Һәм нәкъ шул чагында тәрәзә артында гәүдә очып узды: соңыннан ачыкланганча, фахишә булган ул; өстәрәк урнашкан бүлмә тәрәзәсеннән ташланган булып чыкты.

Олы дөньяның минем балачак һәм яшьлек даирәсенә бик аз охшаганлыгына мин соңрак төшендем; тулаем алганда зур, киң дөнья, мөгаен, мин туксанынчы еллар ахырында Мәскәүдә очрашкан тирәлек сымандыр.

Кызганычка, безнең рәхимсез дөньяда яшәүче һәркем өчен бу бик кирәкле сыйфатлар.

— Мәскәүгә — рәхмәт?

— Рәхмәт — Мәскәүгә!

— Күмәртәләп сату – сезнең беренче эшегез түгел бит?

— Беренче түгел. Урам себерүче булып эшли башлаганда, хәтерләвемчә, миңа 14 яшь иде. Аннан соң төнлә каравылда тордым – Казанның Товарищеская урамындагы урман тәҗрибәләр станциясен сакладым. Тагын бер фирмада техник текстларны инглизчәдән рус теленә тәрҗемә итүче булып хезмәт кылдым. Сату иттем! Туксанынчыларда, миңа калса, бар да сатты – кем нәрсә сата ала.

Хәтерлим, ул чабаксар оеклары начар сатыла иде. Ул вакытта бит телевизордан итальян колготкаларының ""Дольчиклар" гаять шәп" (""Дольчики" чертовски хороши!") дигән слоганлы рекламасын әйләндерәләр иде. Кәгазь битенә мин дә гади каләм белән ""Чабаксарчиклар" гаять шәп!" (""Чебоксарчики" чертовски хороши!") дип язып куйдым. Һәм колготкалар белән шушы кәгазьне дусларыма бирдем – аларның "сникерслар" һәм «Рояль» спирты белән сәүдә итә торган ларегы бар иде. Дуслар азык-төлек белән бергә "минем" оекларны да сата башлады. Башта реклама кәгазеннән башка: колготкаларны беркем алмады. Аннары пыялага минем рекламаны беркеттеләр – һәм оекларны ике көндә кырып алып бетерделәр!

— Сез элита мәктәбендә белем алдыгызмы?

— Юк, гади мәктәптә – алтмыш сигезенче, Горкида. Белем бирү дәрәҗәсе бер дә югары түгел иде анда. Һәм әти-әни мине 131 номерлы физика-математика мәктәбенә күчерергә булдылар: ул Казан университеты шефлыгында, ә минем әтием университетта эшли иде, әтигә була шунда эләктем. Җиденче сыйныфтан алып әлеге мәктәптә укыдым.

Йөз утыз беренчедә уку, бәхеткә, бик авыр. Әмма ул вакытта мин моның тәмен аңламый һәм гел сукрана идем.

Мәктәптә минем математика буенча "өчле" иде. Барлык фәннәр буенча "өчле"ләр иде минем, дияргә дә мөмкин, чынлыкта, белемнәр белән бер дә аерылып тормый идем. Тарих белән биология буенча гына "өчле" чыкмый иде – "дүртле"ләрме, "бишле" идеме, төгәл хәтерләмим.

— Биология факультетын үзегез сайладыгызмы?

— Әйе. Чыгышым белән мин бер генә вәкиле дә коммунистик идеология белән бәйле булмаган гаиләдән. Мин китаплар, классик музыка, картиналар әйләнәсендә үстем. Рәсми дәүләттә хөкем сөргән вәзгыять миңа катгый рәвештә ошамый иде. Бөтен ул шигарьләрнең – "Фиркә – безнең рулевоебыз!", "Ленин яшәде, Ленин яши, Ленин яшәячәк" – дөреслеккә туры килмәгәнен күрә идем. Дөресен әйткәндә, боларның барысына да җирәнү хисе белән карый идем.

СССРда киң таралган бер-береңне чагу, әләкләү күренеше миндә физик җирәнү тудыра иде. Һәм тагын иезуитлык – карьера баскычы буенча югары күтәрелер өчен син һәрвакыт алдарга, ялган сөйләргә тиешсең. Шуңа да мин ботаник булырга хәл иттем.

Ботаника сәясәттән һәм идеологиядән максималь читләшкән даирә булганга мин ботаник булырга карар кылдым. Әмма абыем ботаника һәм зоология өлкәләрендә барлык ачышлар инде ясалган диде, һәм миңа башка фән – биохимиягә игътибар итәргә киңәш итте. Шулай эшләдем, һәм беркайчан да бу турыда үкенмәдем. Фундаменталь фәнни белем теләсә кайсы өлкәләрдә теләсә нинди тикшеренүләр өчен методология тудыра. Асылда биохимия миңа барлык яшәеш барышларын аңларга мөмкинлек бирде.

Биология факультетын тәмамлаганнан соң мин аспирантурага имтиханнар тапшырдым, диссертация язып чыгарга исәп бар иде. Килеп чыкмады: СССР таркалды, һәм ниндидер бер мизгелдә илдәге фән бик кыен хәлдә калды.

— Ничек итеп сез Казан университетының тагын ике – юридик һәм икътисад факультетларын тәмамлап чыга алдыгыз?

— Безнең илдә биохимиянең язмышы аяныч, ә юристларга, мөгаен, ихтыяҗ булачагын аңлагач, биофакны да тәмамлап чыкмый торып мин юрфакка укырга кердем; анда гражданлык хокугын өйрәндем. Икенче югары белем алганга, безнең анда катнаш – көндезге һәм читтән торып уку формалары иде. Дипломны бик кызык темага якладым – йөкләмәләрнең тәэминат ысулы буларак банк гарантияләре турында.

Ә менә икътисад факультетына мин идарә итү кадрларын яңадан укыту махсус программасы ярдәмендә кердем, аны әле "Ельцин программасы" дип тә атыйлар. Ул чорда конкурс нигезендә базар икътисады өлкәсендә яңа белем алырга теләүчеләрнең гаризаларын сайлап алдылар. Монысы инде туксанынчы еллар ахыры, мин ул чакта Мәскәүдә эшли идем. Икътисади факультетны тәмамлаганда инде Казанга әйләнеп кайткан идем.

— Гаҗәп тә түгел. Ул вакытта Мәскәүдә ике йөздән артык театр эшләгән, ә Казанда – җиде.

— Мәскәүдә мин төрле иҗтимагый катлау һәм интеллектуаль бэкграундлы кешеләр белән таныштым. Гомуми белем дәрәҗәсе буенча хәтта бөек шагыйрьләр гаиләләренең вәкилләренә дә оттырмавым шатландырды – минем яңа тирәлектә андый танышлар да бар иде. Тел төбем нәрсә – мин, Казан егете, Мәскәүдә бернинди кимсенү хис итмәдем, һәм моның өчен мин барыннан да элек, үз әти-әниемә рәхмәтлемен, әлбәттә.

Мәскәүдән Казанга кайтуымның соңында биредә бары тик "рәсми" мәдәният тамыр җәйгәне ачыкланды: театрларда вакыт сынавын үткән классика куела, музейларда вакыт сынавын узган классикларның картиналары гына күрсәтелә. Заманча мәдәният үрнәкләрен ике шәхси галереяда гына очратырга мөмкин иде – Бауман урамындагы йортларның берсендә подвалда урнашкан "Волга"да һәм "Уникс" мәдәният-спорт комплексы бинасын үз иткән «Аврора»да.

«Аврора»ны абыемның беренче тормыш иптәше, рәссам Виктор Аршиновның кызы Наталья Силкина ачты. Ул үзен арт-дилер буларак бик уңышлы танытты: Татарстан рәссамнарының күргәзмәләрен Казанда, Мәскәүдә, башка шәһәрләрдә оешырды. Сүз уңаеннан, мин ул чорда актив рәссамли идем, һәм Наталья кайбер минем картиналарны күргәзмәгә куя (һәм хәтта сата да) иде. Минем "Мартовская лошадь" дигән картинамны Казаннан "ХХI век" фонды 25 мең сумга сатып алганына ничек гаҗәпләнгәнем әле дә исемдә! Мин бу акчага ярты ел көн иттем. Кызык, ул фонд хәзер кайларда икән?..

«Аврора»ны Наталья 1991 елда ачты, ә ике меңенче еллар башына галереяне ябып, АКШка күчеп китте. Әйтергә кирәк, бәйсез, кызыклы, заманча "Аврора"ның урынына ул вакытта Казанда беркем дә килә алмады.

2004-еллар тирәседә булгандыр бу. Наталья белән барысы да килешенгән иде, әлбәттә.

«Аврора 1991»нең даими бинасы юк иде: чараларны мин төрле мәйданчыкларда оештырдым. Дөрес хәтерләсәм, беренче проект Петербург фотографы Богдан Звирның күргәзмәсе булды. Аннары без «Future Shorts» фестивалы коллекциясеннән фильмнарны күрсәттек. Шуннан китте йомгак тәгәрәп: Казанда Петр Мамоновның, Резо Габриадзеның курчак театры гастрольләре, Анатомия театрында төнге экскурсияләр…

— Ә «без» – кемнәр ул?

— Башта мин берүзем идем. Аннары миңа Полина Морозова килеп кушылды. Полина безнең ил авиакомпанияләренең берсендә стюардесса булып эши башлаганчыга кадәр, озак вакыт без аның белән бергә эшләдек.

Аннары минем белән Айрат Баһаветдинов эшләде; хәзер бик күпләр аны инженерия тарихчысы һәм «Москва глазами инженера» популяр проектын тормышка ашыручы буларак беләләр. Айраттан соң миңа рәссам Лена Прохорова ярдәмгә килде. Һәм барлык чорларда да "Аврора 1991"нең волонтерлары – мәдәни даирәне үстерү идеясен хуп күргән кешеләре күп булды.

— «Аврора 1991»нең иң катлаулы проекты кайсысы булды?

— Резо Габриадзе театры гастрольләре. 2007 елда иде бу, Россия-Грузия мөнәсәбәтләрендә ниндидер низаг туды, һәм бар да уйлаганча килеп чыкмады: Габриадзе үзе Казанга килеп тә җитә алмады, шөкер әле, артистлары килде, әмма спектакльләрнең декорацияләрен чиктә тоткарлаганнар булып чыкты... Ул чагында Татарстанның мәдәният министры Зилә Рәхимҗан кызы Вәлиева иде, аңа олы рәхмәт – ул бик ярдәм итте.

"Аврора 1991»дәге эшчәнлек миңа бернинди керемнәр китерми иде. Шуңа күрә параллель рәвештә Федераль юллар агентлыгында эшләдем. Юрисконсульт булып башладым, соңыннан Идел-Нократ төбәгенең федераль автомобиль юллары идарәсенең җитәкчесе урынбасары итеп билгеләделәр.

Агентлыктан киткәч, мине дауншифтинг идеясе җәлеп итте.

Свияжскта берәүнең дә администрациядә авыл җирлеге башлыгы булып эшләргә теләге юк. Ул чагында авылда акча юк дәрәҗәсендә, еллык бюджет 350 мең сум – җирле башкарма комитетта хезмәт хакларына гына. Башта мин анда депутат, аннары авыл җирлеге башлыгы булып сайландым (сүз уңаеннан, кешеләр уйлавына карамастан, авыл депутатларының хезмәт хаклары да, льготалары да юк). Свияжск бөтенләй бәләкәй, һәрбер җирле депутатның биредә 30 гына сайлаучысы бар – менә алар җыенысы минем өчен тавыш бирделәр дә, 2008 елда булды бу.

Ике елдан соң Свияжскта музей-тыюлык оештырырга карар чыгаргач, миңа аны җитәкләргә тәкъдим иттеләр. Ул вакытта мәдәният министры Зилә Вәлиева минем турыда, үзенең безнең "Аврора 1991" белән хезмәттәшлеге турында искә төшергәндер, дип уйлыйм.

Авыл җирлеге башлыгы урыныннан китеп, музей белән шөгыльләнергә мин шундук риза булмадым.

Без ул чорда Свияжскта яңа гына муниципаль туристик бюро теркәдек, туризмны үстерергә тели идек.

Ләкин, бераз уйлагач, мин ризалык бирергә һәм Свияжск музей-тыюлыгын җитәкләргә булдым; музей эшчәнлеге миңа бик якын иде. Шул ук вакытта, активлык сүрелә төшсә дә, Казандагы «Аврора 1991»дәге эшчәнлек дәвам итеп килде.

— Әгәр дөрес аңласам, сез Инна Яркова һәм Диана Сафарова белән берлектә 2013 елда нигез салган "Живой город" заманча сәнгатьне үстерү фонды асылда нәкъ менә "Аврора 1991" аркасында туган да?

— Ну… Коллегаларымның моның белән килешүе икеле, әмма, дөресен әйткәндә, әйе, шулай бу. Инна белән Диана миңа уртак танышыбыз аша мөрәҗәгать иттеләр: алар Казанга режиссер Александр Сокуровны алып килергә телиләр иде. Ул вакытта кызларның мондый чараларны оештыру тәҗрибәсе юк дәрәҗәсендә, ә минем, "Аврора 1991"дә эшләү сәбәпле байтак җыелган иде.

Һәм менә, 2013нең апрелендә без Казанда Сокуров фильмнарының ретроспективасын үткәрдек – һәм бик уңышлы килеп чыкты. Ул биредә үзенең инде элеккегерәк "Молох" (Гитлер турында), "Телец" (Ленин турында), "Солнце" (Хирохито турында) фильмнары кергән хакимлек асылы турындагы тетралогиясенең йомгак фильмын «Фауст»ны тәкъдир итте.

Фондның проектлары – театраль лабораторияләр, фестивальләр, кинокүрсәтмәләр, концертлар, – хәзер Казанда да, Свияжскта да уза.

— Сезнең өчен Свияжск Казаннан яхшыракмы?

— Һәм анда, һәм монда уңай һәм тискәре яклар байтак. Әмма Свияжскта минем яшелчә бакчам бар, җәй көне түтәлләрдә мин салат һәм помидор үстерә алам, бу гына да минем андагы тормышымны яхшырак итә.

Казанны да яратам. Ләкин хәзер күбрәк Свияжскта яшәгәнгә дә, командировкаларга күп йөргәнгә дә, шундый сәер хәл еш була: Казанга киләсең дә, шәһәр үзәгендәге нинди дә булса урам уртасында кайда йөргәнеңне аңлый алмый аптырап торасың. Монда барысы я үзгәртелеп төзелгән, я урам исеме икенче – шулкадәр сәер тирәлек. Ниндидер миңа ят булган җирләр. Шуңа да Казан буенча йөрисем бик килми минем: кайлардадыр, әлбәттә, уңайлырак хәзер, ләкин тулаем алганда мин үскән шәһәр түгел бу.

Хәтерлим, элек Кремль урамы буйлап барганда уң яктагы теләсә кайсы диярлек ишегалдына чумасың да, сәер агач галерея һәм сукмаклар (кайчагында ярымҗимерек булсалар да) буйлап Черек күлгә килеп чыгасың.

Мөгаен, минем сүзләр картларча сукрану булып тоеладыр, әмма минем шәһәр, минем Казан – ул юк инде.

— Типик казанлы — нинди кеше ул?

— Шаяртып тасвирласаң, ул – җиңелчә мин-минлек хас булган кеше. Җирле мин-минлек. Ул Казанда бар да текә һәм яхшы дип уйлый. Шул ук вакытта еш кына аның Казаннан башка урыннарда булганы да юк. Күпчелек очракта аның Казаннан хуш китүе – җирле ММЧларының эшчәнлеге нәтиҗәсе.

Яхшыдыр да бу. Америкада бар бит шундый төшенчә – реднеклар. Һәм менә типик казанлылар – алар реднеклар төсле: аларны барыннан да элек токмач милләтпәрвәрлеге туганлаштыра, күпмедер дәрәҗәдә сөйкемле дә шушы әйбер.

Халык китү Казанда уңай шәһәр барышлары үстерелә башлаганчы актив иде.

Сүз уңаеннан, мин ул барышларны күрәм. "Казанымны җимерделәр!" дип сукранып утырам кебек тоелуын теләмим. Бары минем шул уңайдан шәхси җәрәхәтләрем бар. Ләкин мин аңлыйм: тулаем алганда Казан хәзер бик күркәм, бигрәк тә яшьләр өчен. Регионара конкуренциядә Казан – күренекле уенчы (берәмлек).

Казанда тарихи паркларның калмавы миңа бик авыр. Балачагымда һава суларга, йөрергә бик рәхәт Горький паркы хәзер шулкадәр урбанлашкан, анда кеше кулы тимәгән урын юк та дияргә була. Ул яктан мине Германиядәге Бонн үзәгендәге парк таң калдырды: бу парк – урман диярсең. Анда бар да ярыйсы гына чиста, һәм ул дизайн белән авырайтылмаган. Паркта ландшафт эше бик нәзакәтле башкарылган: бар да үтә табигый. Һәм синең алдыңдагы агачлар башта кыргый үскән урман дип тоела, ә аннары кинәт син моның бик текә дизайнерларның тирән уйлап эшләгән хезмәте икәнен абайлап аласың; җанга ничектер җылылык йөгерә.

— Тормышыгыздагы беренче читкә чыгу – нинди ил?

— Югославия. Балачакта ук әле. Әтием Люблянда, Йожеф Стефан институтында стажировка үтте. Ул шунда ике еллап яшәде һәм эшләде. Әнием, абыем белән без каникулларда аның янына бара торган идек.

Бервакыт шулай очраклы гына, әти белән әни шәһәргә киткән чакта, — әйтергә кирәк, ул вакытта без Югославиядә диңгез буенда, ниндидер гади бер кемпингта яши идек. Дөресен әйткәндә, уңайлылык дәрәҗәсе буенча ул рус дачаларына охшаган иде; бердәнбер һәм әһәмиятле аермасы – диңгез буенда урнашуы. Шулай итеп, әти-әни киттеләр, абый белән без яр буйлап киттек, һәм очраклы гына нудистлар пляжына эләктек. Минем өчен, Советлар Союзыннан килгән яшь пионер өчен бу шактый ук куәтле тәэсир иде, әлбәттә.

— Сезнең өчен бу тарих нәрсә турында иде? Ирек, азатлык?

— Миңа тугыз яшь иде бит. Мин мондый категорияләр белән фикер йөртми идем әле. Нинди уйлар, ну, менә: алар шашканнардыр! Бу шәрә кешеләр акылдан язганнар!!! Шундыйрак фикерләр иде, һич азатлык турында түгел – юк.

Ләкин тормыш дәрәҗәсе бөтенләй икенче иде анда. Берсүзсез – яхшырак. Анысын аңлый идем..

— Россиядән китәсе килгән чакларыгыз булдымы?

— Хлебниковның кыска шигыре искә төште: «Территория — ул мин һәм дәүләтнең очрашу (кисешү) урыны». Шулай булгач, Икс ноктасында ике уенчы бар: мин һәм дәүләт. Әмма Хлебников фикере дөреслеккә туры килеп бетми, чөнки бит әле формаль яктан мин Россия дәүләтендә яшәүдән тыш билгеле бер иҗтимагый даирәдә дә яшим, һәм ул бик мөһим роль уйный. Бәлкем, шушы ноктада – Россиядә яшәвемә караганда да ул минем өчен күбрәк әһәмияткә ия.

Монда минем балачак дусларым, сыйныфташлар, төрледән-төрле чорлардан ниндидер аңлаешсыз танышлар – кыскасы, мин булыша алган, миңа ярдәм итә алган кешеләр.

Фикеремнең асылы нидә? Сүз дә юк, теләсә кайсы шәһәргә күчеп китәргә мөмкин. Тик бер сорау: нәрсәгә?

Мин – Идел кешесе. Миңа Иделдә яшәве бик рәхәт. Мин табигать, җир, туфрак белән көчле бәйләнгән – шәһәр белән булган багланышларга караганда да көчлерәк. Миңа безнең Идел һавасы бик килешә. Нигә каядыр күчеп китим мин? Ни өчен? Күбрәк акча эшләргәме? Балачактан ук фәлсәфи фикерләгәнгәме, мин аңлыйм: теге дөньяга алып китә алмыйсың байлыкны. Шуңа күрә шәхси байлыгымны арттыру өчен генә ниндидер күченү, тырышлыклар, астыртын гамәлләргә вакыт сарыф итәргә ниятем юк.

Мин – талымсыз. Миңа нинди дә диярлек көнкүреш шартлары бара. Һәм асылда безнең илдә аерым бер кимчелекләр барлыгына мин битараф: мин үз дөньямда яшим, миңа анда, кагыйдә буларак, рәхәт һәм һәрхәлдә беркайчан да ямансу түгел.